Eiso Jarges (No. 15.840)
Dit artikel is het tweeëndertigste uit een serie over burgers die zich inzetten voor militaire taken en gaat over de dienstplicht, schutterijen en het reguliere leger. De discussie over de dienstplicht is nu weliswaar minder, maar nooit helemaal weg geweest en gezien het personeelstekort in het leger ook nu actueel. Het is nuttig om dit fenomeen in historisch perspectief te plaatsen. Sommigen hebben de dienstplicht ondergaan maar er zijn ook mensen vrijwillig het leger ingegaan, waarbij "het leger" een rekbaar begrip is. Ook milities, schutterijen en andere paramilitaire organisaties komen aan de orde. Met de beschrijving van de lotgevallen van deze mannen zie je tegelijkertijd een verschuiving van de loyaliteit jegens de stad naar loyaliteit jegens de staat.
Eiso (Eyzo) Jarges (Jarghes) was de zoon van Coppens Jarges en Eve Froma. De naam Jarges is afkomstig van de Friese voornaam Jarich, gedragen door een rijk koopman genaamd Jarick Coppens uit Stavoren. Hij vestigde zich in Groningen en werd daar al snel opgenomen in de raad en vervolgens burgermeester. Zijn zoon Coppen was het hoofd van de Schieringers, bekend van de twist met de Vetkopers, maar dat is een ander verhaal.
Reeds vroeg was Eiso een voorstander van de zaak der vrijheid en van de Hervormde godsdienst en was hij gedwongen om het vaderland enige tijd te ontvluchten uit angst voor vervolging door de Spaanse overheid. Teruggekeerd, werd hij, door de Ommelanden naar Brussel afgevaardigd en hij ondertekende hij als zodanig de Unie van Brussel in 1577.
Unie van Utrecht
Later was hij een der voornaamste bewerkers van het toetreden van de Ommelanden tot de Unie van Utrecht, en hij werd naar de vergadering gezonden om te tekenen. Daartoe werd besloten door een vergadering (landdag) van Ommelander edelen te Winsum op 4 januari 1579 in het logement "De Gulden Karper". Hij ging overigens samen met Egbert Clant van Stedum. De Unie van Utrecht werd ondertekend op 23 januari 1579 in het Groot-Kapittelhuis van de Dom in Utrecht. Zes dagen daarna werd de Unie in het Raadhuis afgekondigd. De Unie van Utrecht is een overeenkomst tussen de zeven noordelijke gewesten en een aantal steden, die een gezamenlijke inzet vastlegden om de Spanjaarden te verdrijven. In die zin was het een reactie op de Unie van Atrecht.
Afbeelding 2 De handtekeningen onder de Unie van Utrecht
In de Unie van Utrecht worden een aantal staatkundige zaken geregeld op het gebied van bijvoorbeeld defensie, belastingen en godsdienst. Ook wordt geregeld dat de aangesloten gebieden naar buiten toe als één gewest opereren, terwijl ze binnen hun eigen gebied hun privileges behouden. Hierdoor wordt de Unie ook wel gezien als voorloper van de Republiek der Verenigde Nederlanden en het huidige Nederland.
Afbeelding 3 De Unies van Utrecht en Atrecht
Hij is in 1546 in Saaksum, Humsterland, geboren en woonde op de borg Heerema (Heeralma) en stierf op 19 augustus 1584 te Oterdum, aan de gevolgen van de pest, terwijl er een veldslag plaatsvindt.. Deze borg is overigens al in de zeventiende eeuw gesloopt. Uit een Album Amoricum (vriendenboekje) van hem blijkt dat hij gestudeerd heeft in Tübingen, waar hij in augustus 1565 de Hoge School bezocht, Orleans, Bourges, Génève en Keulen. Hij reisde van 1565 tot 1569 door Frankrijk, Zwitserland en Duitsland en ontmoette daar veel voorname edelen. In Orleans studeerden veel edelen uit het Noorden rechten. Daar kwam hij ook Wigbolt Ripperda tegen die een fraaie tekening maakte in het Album Amoricum. Wigbolt was een van de vier broers Ripperda die de beeldenstorm in Winsum organiseerden. Hij was bevelhebber van de troepen in Haarlem tijdens het beleg door Alva's zoon don Fadrique de Toledo en kwam na zeven maanden strijd en uithongering na overgave aan zijn eind doordat de Spaanse troepen hem en nog vele andere onthoofden.
In 1578 werd Eiso door Matthias van Oostenrijk tot Raadsheer van Friesland benoemt, maar hij werd geweigerd door gedeputeerde Staten omdat hij geen Fries was en geen doctor. Dit was in die tijd zeker pijnlijk omdat de Ommelanders zichzelf wel degelijk als Fries zagen en veel minder als Groninger. Na het verraad van Rennenberg op 3 maart 1580 wordt hij gearresteerd op 5 augustus 1580 maar ontsnapt en vlucht net als andere edelen waarschijnlijk naar Oost Friesland.
Eiso was commandeur van Delfzijl.
Afbeelding 4 Het wapen van Eiso Jarges zoals dat in glas in lood in het gemeentehuis in Oldehove hangt (collectie Groninger Archieven)
De schans Oterdum
De schans Oterdum werd door kolonel Wigbold van Ewsum in 1583 op de Spanjaarden veroverd als onderdeel van de Groninger Schansenkrijg. Helaas stierf hij en zijn zoon Melchior aan de verwondingen die zij hadden opgelopen bij de slag om Oterdum in 1584. Wigbold kreeg een haakbusschot in het dijbeen, waardoor hij niet meer kon lopen.
Een van zijn zoons (Melchior) die in de buurt was, zag hem daar, sloeg zijn armen om hem heen en zei dat hij hem niet in de steek zou laten, tot de dood aan toe. Toen hij bezig was met zijn vader mee te slepen, werd ook hijzelf getroffen door een kogel uit een haakbus. Ze namen daarop hun toevlucht in de kerk, samen met degenen die uit het strijdgewoel waren ontkomen. Uiteindelijk bezwijkt Wigbold op 9 februari 1584 aan zijn verwondingen.
Oterdum lag strategisch aan de Eems en tijdens de tachtigjarige oorlog waren er schansen gebouwd. Het was een dorp in de gemeente Delfzijl in de Nederlandse provincie Groningen. Het lag tussen Delfzijl en Termunten in de historische Oosterhoek. Het is in de jaren zeventig van de twintigste eeuw volledig afgebroken om plaats te maken voor een verbreding van de zeedijk van de Eemsmonding, die op deltahoogte moest worden gebracht.
De schans van Oterdum had drie Bastions. Een Bastion stond op de afstand dat een musketschot kon bereiken van elkaar, en dat was tijdens de tachtigjarige oorlog een meter of 180. De totale schans zal dus ongeveer 360 meter geweest zijn.
Eiso is geboren te Saaksum, Zuidhorn in de provincie Groningen in 1546.
Hij was gehuwd met Luicke Entens van Mentheda, Hij was de vader van Coppen Jarges (no. 7.920) en van Schelto Jarges en Bauwe Jarges. Hij had waarschijnlijk geen grote rol bij de belegering van de schans van Oterdum, maar is er wel overleden. De pest had veel slachtoffers gemaakt in Oterdum. Oterdum werd bezet door de Staten van West Friesland met hulp van de stad Emden. De Ommelanden voelden zich buitengesloten van de besluitvorming en verder heerste er wanorde, was de schans slecht bevoorraad en werd er geplunderd en was er onderling wrijving tussen de locale leiders.
Verslag van de slag bij Oterdum
Eiso Jargers kreeg zijn orders dus vanuit West Friesland en niet van de Ommelanden. Zoals gezegd waren die uitgesloten van de besluitvorming.
Vanaf 18 juli 1584 belegerde Francisco Vertugo (Verdugo), de Spaanse bevelhebber in Groningen de schans bij Oterdum. Vertugo was de laatste Spaanse stadhouder in de gewesten Friesland, Groningen, Lingen, Drenthe en Overijssel en de opvolger van Rennenberg. Hij liet half september 1584 al het geschut, belegeringsmateriaal, vlechten (rijswerk) en schanskorven (verdedigingswerken) uit Oldambt en Duurswold aanrukken. Hij beval ook piekeniers uit alle dorpen en stuurde geschut vanuit Groningen naar Farmsum, evenals vanuit de schans bij Rheden.
Afbeelding 7 Francisco Verdugo, Spaanse stadhouder van Groningen, Friesland, Drenthe, Lingen en Overijssel van 1581 tot 1594
Zo probeerde hij in de nacht van 16 september een aanval op Oterdum te wagen, om 11 uur ’s avonds, met groot geschreeuw.
Afbeelding 8 Oude kaart (rond 1860) van de Eems en Dollard met links het dorp Oterdum
Er ontstonden flinke schermutselingen, want de mensen in Oterdum waren op alles voorbereid. Claes ten Buer , een invloedrijke koopman uit Appingedam, was een dag eerder, op 15 september in de schans aan en kreeg goede toezeggingen van de Staten, en stelde de twee hoplieden, Lazarus en Hans Spirael, gerust. Inmiddels waren de wegen door regen onbegaanbaar geworden.
De eerste gevechten verliepen goed, want de vijand moest wijken. Vele arbeiders uit de dorpen (de ‘gravers’) sneuvelden of raakten gewond — vooral uit Loppersum, Zeerijp en Stedum. Ze werden in de schans begraven, onder groot geklaag van het volk, dat alles met wagens, schepen en paarden moest uitvoeren, terwijl ze ook al zware belastingen droegen.
Men begon zich zorgen te maken over de voorraden, munitie en het versterken van de schans van Oterdum. Er kwam wel wat hulp vanuit Emden, maar dat ging moeizaam. Munitie en voorraden waren beperkt en het aantal verdedigers klein. Dit duurde de eerste veertien dagen voort. Claes ten Buer schreef dat de vijand wel 60 tot 70 schoten afvuurde, maar slechts voor 10 gulden schade aanrichtte — en dan alleen aan huizen. Er werd een vrouw geraakt terwijl ze in haar deur zat, maar verder raakten weinig mensen gewond, omdat de meeste zich op tijd dekten.
Maar uiteindelijk wordt de positie onhoudbaar, de soldaten zijn uitgeput, versterking blijft uit. Van het vendel van Hans Spirael sneuvelen 29 soldaten. Desondanks weet men de schans te behouden, niet in de laatste plaats omdat de omgeving moeras is en de vijand er niet omheen kan trekken en nog belangrijker: op 2 februari 1585 kwam er een grote storm en watervloed die de Spaanse schansen deed wegspoelen. Dat en het feit dat er heel wat Spanjaarden waren gesneuveld was voor Vertugo de druppel en hij brak op.
In Saaksum is overigens een straat naar Eiso Jarges genoemd.
Bronnen en literatuur:
- https://www.frieseregimenten.nl/officier/wigbold-van-ewsum/
- https://nl.wikipedia.org/wiki/Oterdum_(dorp)
- https://www.dbnl.org/tekst/hege004arch01_01/hege004arch01_01_0012.php
- https://www.dbnl.org/tekst/eppe004kron01_01/eppe004kron01_01_0034.php
- https://www.frieseregimenten.nl/officier/tjaard-tjebbes-hobbema/
- 883 8 Nieuweschans : Deel van de Topografische- en Militaire kaart des Rijks met de Dollard en het omringende gebied tot Oterdum en Winschoten / Topographisch Bureau, 1860-1862
- Leekster Courant, 15 juli 1966
- De nieuwe Courant, 12 mei 1904
- Utrechts pProvinciaal en stedelijk dagblad, 12 december 1877
- De Courant, 9 mei 1904
- Groningse volksalmanak; historisch jaarboek voor Groningen, 1910, 1910
- https://oud-utrecht.nl/nieuws/501-23-januari-unie-van-utrecht
- https://www.mpaginae.nl/At/FrieseStudIJK.htm
