In dienst van Stad en Staat: Luirt Manninga (no 15.858)

Luirt Manninga (no 15.858)

Dit artikel is het achtendertigste. uit een serie over burgers die zich inzetten voor militaire taken en gaat over de dienstplicht, schutterijen en het reguliere leger. De discussie over de dienstplicht is nu weliswaar minder, maar nooit helemaal weg geweest en gezien het personeelstekort in het leger ook nu actueel. Het is nuttig om dit fenomeen in historisch perspectief te plaatsen. Sommigen hebben de dienstplicht ondergaan maar er zijn ook mensen vrijwillig het leger ingegaan, waarbij "het leger" een rekbaar begrip is. Ook milities, schutterijen en andere paramilitaire organisaties komen aan de orde. Met de beschrijving van de lotgevallen van deze mannen zie je tegelijkertijd een verschuiving van de loyaliteit jegens de stad naar loyaliteit jegens de staat. 

De familie Manninga is van oorsprong Oost-Fries en wordt voor het eerst vermeld aan het einde van de 14e eeuw, de oudste bekende Manninga is Dido Manninga, hij is omstreeks 1450 geboren. Later verspreidden de familieleden zich over de Ommelanden waar zij als hoofdelingen en jonkers op de karakteristieke borgen van de regio woonden. De familie is nauw verwant met meerdere aanzienlijke, adellijke geslachten, zoals Coenders, Lewe, de Mepsche, Clant, Rengers en Ripperda. De zeventiende-eeuwse staatsman Luurt Manninga tot Dijksterhuis hield er op zijn Oostfriese bezittingen een doopsgezinde maîtresse op na bij wie hij ook kinderen had, dit is een andere Luirt dan hier bedoeld wordt. (1) Deze Luirt is zijn kleinzoon en was naar het schijnt ook alchemist.

Hayo Doedes Manninga

Hayo Doedes Manninga, (No 31.716), heer van Lütetsburg, geboren rond 1520, is de vader van Luirt. Hij overlijdt in 1599 in Groningen. Hij was een vurig aanhanger van de hervormingen en had in 1566 de Ommelanders tot de beeldenstorm aangezet. Hij steunde de opstand financieel. In maart 1575 krijgt hij een brief waarin Willem van Oranje zijn tevredenheid betuigt aan Hayo inzake gevoerde onderhandelingen met graaf Jan van Oost Friesland. Dat geeft aan dat hij een belangrijke positie had. Na 1580 verblijft hij in Oost-Friesland. Luirts moeder heet Detmara Rengers. Luirt is getrouwd met Emerantia van Sonoy, de dochter van de watergeus Diderick van Sonoy.(2)

Afbeelding  1 Het wapen van Luirt Manninga, heer van Dijksterhuis.(bron Groninger Museum)

Unico Manninga

Hayo was de broer van Unico Manninga. Unico bracht zijn studententijd door in Wittenberg en zelfs in Padua in Italië, waar hij contacten legde met nieuwe religieuze denkers. Na een succesvolle missie in Engeland, waar hij erin slaagde de Engelse lakenhandel naar Emden te brengen, werd hij in 1565 Drost van Emden. Hoewel hij in dienst was van de lutherse graaf van Oost-Friesland, stond hij open voor de opkomende ideeën van zijn tijd en bekeerde hij zich in 1559 zelf tot het calvinisme. Hij nam vele vluchtelingen uit Nederland op in Lütetsburg (oftewel borg van Lütet (Manningha), die deze burcht in de veertiende eeuw liet bouwen) waaronder Philps Marnix van Sint Aldegonde, de schrijver van het Wilhelmus. Unico liet de Borg tussen 1557 en 1576 door een gracht omgeven en liet het in renaissance stijl herbouwen. 

Na de dood van Unico Manninga erfde zijn enige dochter Hyma het kasteel. Door haar huwelijk met de keizerlijke baron Wilhelm van Innhausen en Knyphausen kwam Lütetsburg in 1588 in het bezit van de familie Knyphausen (tegenwoordig de graven van Innhausen en Knyphausen), die nog steeds de eigenaren zijn van kasteel Lütetsburg met zijn park en bos.

Wilhelm zu Innhausen und Knyphausen , generaal en opperbevelhebber van de Hessische troepen in Noord-Amerika, werd hier geboren op 4 november 1716 en bracht er zijn laatste jaren vanaf 1788 door. Zie daarvoor het artikel over Petrus (Pyter) Izaaks Overney.

Afbeelding 2 Kasteel Lütetsburg, een waterburcht bij Norden in Oostfriesland

Univo was bevriend met de zonen van Maarten Luther en kreeg van hen een boek cadeau. Het boek was voorzien van aantekeningen van Maarten Luther. Het was een exemplaar van Erasmus’ Latijnse vertaling van het Nieuwe Testament gedrukt in 1527 door Johann Froben in Bazel. De eerste editie van deze vertaling was al in 1516 verschenen, dus nog voordat Luther z’n stellingen in Wittenberg publiceerde en daarmee de Reformatie inluidde. Als humanist vond Erasmus de officiële Latijnse vertaling van de katholieke kerk onvolledig, onduidelijk en soms onjuist. Om zijn eigen vertaling te verantwoorden voegde hij aan zijn uitgave een Griekse brontekst toe plus gedetailleerde annotaties over zijn vertaalkeuzes. Waarschijnlijk in 1528 kocht Luther dit exemplaar van inmiddels de vierde editie van Erasmus’ vertaling. Luthers aantekeningen geveen een beeld van zijn vete met Erasmus. 

Afbeelding 3 Handgeschreven aantekeningen van Luther (in zwart, hier slechts één, links) en Regnerus Praedinius (in rood, overal). Op de snede (rechts) staat in Griekse hoofdletters geschreven: Nieuwe Testament. (bron: Rijksuniversiteit Groningen)

Unico Manninga heeft dit boek niet lang in bezit gehad. Hij gaf het door aan de Ommelander edelman Christoffel van Ewsum, die het op zijn beurt cadeau gaf aan Regnerus Praedinius, rector van de Latijnse school in de stad Groningen. Praedinius verdedigt dan weer de standpunten van Erasmus.

Afbeelding 4 Unico Manninga rond 1569

Unico overlijdt op 28 april 1588. Hij was getrouwd met Hyma von Oldersum. Unico heeft nog een bijzonder werk achtergelaten. namelijk een rijk geïllustreerd boek, een soort familiekroniek vol met afbeeldingen van Oost Friese klederdrachten. Het is niet echt duidelijk waarom Unico hier aandacht aan besteedde. Veel van de klederdrachten die erin beschreven worden waren in zijn tijd ook niet meer in de mode. Misschien wilde hij het juist daarom voor het nageslacht bewaren.

Afbeelding 5 Oostfriese boer met Hellebaard, afbeelding in het boek van Unico Manninga, omstreeks 1561

Luirt is geboren in 1568. Ook Luirt heeft deelgenomen aan de strijd tegen de Spanjaarden. Hij onderscheidt zich in de gevechten bij de schans Oterdum in 1584, waar hij zwaar gewond raakt. Hij wordt ook enkele malen genoemd in verband met financiële zaken van de Ommelanden. Hij was jonker en hoofdeling te Eenrum, Pieterburen en Westernieland, 

Afbeelding 6 Portret van Luirt van Manninga Geschilderd in 1583 (RKD.nl)

Hij had een goede relatie met stadhouder Willem Lodewijk van Nassau, iets wat blijkt uit een geschenk dat hij op 22 januari 1598 krijgt, namelijk twee fazanten. (3) In die tijd waren fazanten nog bijzondere exotische dieren, ze komen oorspronkelijk uit Azië, en zullen op landgoed Dijksterhuis in een volière van de menagerie zijn ondergebracht.

Afbeelding 7 Een schilderij van de Borg Dijksterhuis (4) De borg is in 1903 afgebroken. De stenen toegangspalen en het hek gingen naar de Menkamaborg. De stenen van het Dijksterhuis werden gebruikt voor de bouw van huizen in Pieterburen.(5)

Afbeelding 8 Willem Lodewijk van Nassau ("Us Heit")

In 1599 overlijdt Luirt Manninga. Hij had 3 kinderen:

- Marina Manninga, geboren in Den Haag en getrouwd met Willem van Mathenesse. 

- Josina Manninga (no. 7929), geboren in 1590, overleden in 1622 en getrouwd met Osebrandus Clant (no. 7.928). Van Josina Manninga is een portret bekend. Het is altijd weer een verrassing om te zien hoe je voorouders eruit hebben gezien. Zie verder het artikel over Osebrandus Clant.

Afbeelding 9 Josina Manninga, geschilderd in 1611, ze was toen 21 jaar oud geschilderd door een Groninger meester (bron: Groninger Museum)

- Hayo Unico Manninga, geboren in 1592, overleden in Pieterburen in 1652. Hayo Unico trouwt in 1619 met Hermentje Sickinghe, 

Emerantia blijft na de dood van Luirt op Dijksterhuis wonen. Na haar dood in 1521 gaat Hayo Unico Manninga er wonen. Na zijn dood gaat Luirt junior er wonen.

Bronnen en literatuur

1. Eppens, Kroniek, II, 624. Penner, Mennoniten, I, 276. M. Ites, ‘Hof Langhaus’, Ostfriesische Familienkunde 1 (1960) 1-28, 18 ev. en https://bibliothek.ostfriesischelandschaft.de/wp-content/uploads/sites/3/dateiarchiv/2597/Manninga-familie.pdf en https://www.kunstbus.nl/groningen/Manninga.html

2. https://www.nazatendevries.nl/Artikelen%20en%20Colums/Borgen/Pieterburen/De%20borg%20Dyksterhuis%20te%20Pieterburen.html

3. https://www.frieseregimenten.nl/willem-lodewijk/kerstpakketten-en-relatiegeschenken-zijn-van-alle-tijden/

4 https://groninganus.wordpress.com/2013/09/14/hoe-dijksterhuis-verdween/

5. https://www.geschiedenisextra.nl/nl/pieterburen.htm en https://bibliothek.ostfriesischelandschaft.de/wp-content/uploads/sites/3/dateiarchiv/2597/Manninga-familie.pdf

- https://www.wikiwand.com/de/articles/Manningaburg

- https://www.groningermuseum.nl/kunst/tentoonstellingen/expo-in-de-menkemaborg-de-vrouwen-van-de-menkemaborg

- https://frisia.rug.nl/verhaal/studievrienden/

- https://de.wikipedia.org/wiki/Schloss_L%C3%BCtetsburg

- https://ostfrieslandreloaded.de/2019/01/01/ein-nachruf-auf-das-goldene-zeitalter-unico-manninga/

In dienst van Stad en Staat: Osebrandus Egberts Clant (No 7.928)

Osebrandus Egberts Clant (No 7.928)

Dit artikel is het zesendertigste. uit een serie over burgers die zich inzetten voor militaire taken en gaat over de dienstplicht, schutterijen en het reguliere leger. De discussie over de dienstplicht is nu weliswaar minder, maar nooit helemaal weg geweest en gezien het personeelstekort in het leger ook nu actueel. Het is nuttig om dit fenomeen in historisch perspectief te plaatsen. Sommigen hebben de dienstplicht ondergaan maar er zijn ook mensen vrijwillig het leger ingegaan, waarbij "het leger" een rekbaar begrip is. Ook milities, schutterijen en andere paramilitaire organisaties komen aan de orde. Met de beschrijving van de lotgevallen van deze mannen zie je tegelijkertijd een verschuiving van de loyaliteit jegens de stad naar loyaliteit jegens de staat. 

Osebrandus (Oesebrandt) Egberts Clant is geboren in 1575 op de Menkemaborg. Hij is overleden in 1624 en is de zoon van Egbert Clant en Reneke Renica Fraeylema.

Afbeelding 1 Osebrand Egberts Clant. In het oog springen de drie massief gouden schakelkettingen. Aan het uiteinde daarvan hangen een set ringen, een zegelstempel en een gouden tandenstoker. Verder is hij opgesierd met een molensteenkraag en kanten manchetten. Om zijn middel draagt hij een zilveren gordel, waar zijn sabel aan hangt. Osebrandts rechterhand rust op een rijkversierde hoed met gouden accessoires, edelstenen en gekleurde veren. (Bron: collectie Groningen)

Osebrand is op 3 maart 1610 getrouwd met Josina Manninga tot Dijksterhuis (tho Lutzborg). Josina is geboren in 1590 en overleed al in 1622. Zij was de dochter van Luirt Manninga tot Dijksterhuis en Emerantania van Sonoy. Emerantia was de dochter van Diederick van Sonoy, de bekende geuzenleider en een van de ondertekenaars van het smeekschrift der edelen aan landvoogdes Margaretha van Parma.

Afbeelding 2 Uitsnede ui het trouwboek van de Kerkelijke gemeente Groningen met de datum 17 maart 1610 en de namen Oesebrandt Clandt van Menkema en Josina Manninga van Dijksterhuis

In 1593 erfde Osebrandus de Menkemaborg in Uithuizen en liet het, tijdens zijn huwelijk met Josina in 1614 restaureren:  "ANNO 1400 IS MENCKEMA HUES VORNELT. ANNO 1614 DORCH GOTS GNADE GEREPARERT", staat op noordoostelijke vleugel van het gebouw. In hetzelfde jaar wordt hij aangesteld als redger. Een redger was een plaatselijke bestuurder in de provincie Groningen, met name in Hunsingo en Fivelgo, die als plattelandsrechter en notaris optrad, een praktijk die tot 1795 duurde. Osebrants familie bleef deels katholiek, hij zelf ging over naar het protestantse geloof, maar waarschijnlijk meer uit lijfsbehoud dan uit overtuiging.

De Menkemaborg

De Menkemaborg is een steenhuis, een rechthoekige toren, waar in de loop der tijd delen zijn aangebouwd. ligt in het Groningse dorp Uithuizen (gemeente Het Hogeland ), in de provincie Groningen , gebouwd in zijn huidige vorm in de 17e eeuw, maar waarvan de oorsprong teruggaat tot de 14e eeuw. en was de residentie van de familie Menkema.

Afbeelding 2 Gevelsteen aan de oostzijde van de Menkemaborg met de wapens van Clant en Manninga. Hier staat: “Anno 1400 is Menckemahues vornelt Anno 1614 dorch Gots gnade gereparert E Sendet S De Doot”.

Afbeelding 3 De Menkemaborg op een oude tekening

Afbeelding 4 De Menkemaborg met tuin in de moderne tijd

In de eetkamer van de Menkemaborg hangen de zeventiende-eeuwse beeltenissen van Osebrandt Clant van Menkema (zie hierboven) en zijn vrouw Josina Manninga tho Lutzborg (1590-1622). Deze portretten zijn in 1947 door het Groninger Museum aangekocht. De portretten werden gemaakt ter gelegenheid van het huwelijk van hen. 

Afbeelding 5 Josina Manninga (bron: collectie Groningen)

Osebrand is eerder getrouwd geweest met Margaretha Lewe., namelijk op 23 januari 1603 in Peize. Op een grafzerk inde kerk van Uithuizen staat: "ANNO 1606, DEN 1 FEBRUARII, IS IN DEN HEREN ENTSLAPEN DIE EDELE, EER ENDE DOEGENTRYCHE VROUWE MARGARETHA LEWE GENANDT CLANT, VROUWE TOE WTHUISEN OP MENCKEMA.". 

Op 9 oktober 1622 trouwt Osebrant voor de derde keer. Nu met Anna Amalia van Zanten.

Osebrand en Josina hadden drie kinderen: zoon Alard Joost Clant (no. 3.964),  geboren in  1620 en overleden in 1652 en dochter Margaretha Clant van Menkema, geboren in  1619 en overleden in 1642. De oudste zoon, Luirdt Egbert Clant van Menkema, geboren in 1614 in Groningen trouwde met Helena Maria Clant tot Breede. Hij overleed in 1665.

Bronnen en literatuur:

- https://rijksmonumenten.nl/monument/512292/menkemaborg-01-menkemaborg-hoofdgebouw/uithuizen/

- https://collectiegroningen.nl/bladeren/?type=&cg%5Boid%5D=1447&cHash=878869ff902b02fbf49a9b735848a40a

- https://dagvanhetkasteel.nl/bezoek-kastelen/listing/menkemaborg/

- https://www.redmeralma.nl/uithuizen.htm

- https://histoforum.net/borgen/Clant%20en%20de%20Menkemaborg.pdf

- AlleGroningers te Groningen, DTB Trouwen Doop-, trouw- en begraafboeken enz. in de provincie Groningen, Bron: boek, Deel: 158..., Kerkelijke gemeente Groningen, archief 124, inventaris­num­mer 158, 17 maart 1610, Ondertrouwboek 1603-1611, folio 89

- AlleGroningers te Groningen, DTB Trouwen Doop-, trouw- en begraafboeken enz. in de provincie Groningen, Bron: boek, Deel: 159..., Kerkelijke gemeente Groningen, archief 124, inventaris­num­mer 159, 9 oktober 1622, Ondertrouwboek 1611-1623, folio 152a