Jan Radijs (no. 246)
Dit artikel is het negenendertigste. uit een serie over burgers die zich inzetten voor militaire taken en gaat over de dienstplicht, schutterijen en het reguliere leger. De discussie over de dienstplicht is nu weliswaar minder, maar nooit helemaal weg geweest en gezien het personeelstekort in het leger ook nu actueel. Het is nuttig om dit fenomeen in historisch perspectief te plaatsen. Sommigen hebben de dienstplicht ondergaan maar er zijn ook mensen vrijwillig het leger ingegaan, waarbij "het leger" een rekbaar begrip is. Ook milities, schutterijen en andere paramilitaire organisaties komen aan de orde. Met de beschrijving van de lotgevallen van deze mannen zie je tegelijkertijd een verschuiving van de loyaliteit jegens de stad naar loyaliteit jegens de staat.
Jan Radijs is geboren in 1756 en op 28 maart 1782 in Siddeburen getrouwd met Clara Froon, Hij overlijdt in 1831. Clara Froon is geboren in 1760 en in Delfzijl gedoopt op zondag 6 juli 1760. Ze overlijdt op 5 april 1837. Jan Radijs komt uit een roemrijke familie van chirurgijns.
Afbeelding 1 Uitsnede uit het trouwregister van de kerkelijke gemeente Siddeburen
Ze hebben samen twee dochters. de eerste dochter heet Maria Radijs. Zij is geboren in 1783 en overleden in 1809. Maria Radijs is redelijk goed terecht gekomen. Ze is op 4 maart 1803 getrouwd met Aries Nanning Dijkhuizen. Aries werd in 1814 benoemd tot schout van Slochteren en was van 1815 tot 1846 burgermeester van Slochteren. Ze hadden een zoon, genaamd Jan Radijs, die was landbouwer maar is al jong, op zijn eenenveertigste, overleden.
Afbeelding 2 Aries Nanning Dijkhuizen, burgermeester van Slochteren
De tweede dochter heette Anna Eleonara Radijs (no. 123), geboren in Slochteren op 24 april 1785. Ze is overleden in de Kerklaan Juweel in Veendam op 21 januari 1859.
Anna is getrouwd met Martinus Sikkes ten Bruin (no 122) op 9 februari 1806.
Martinus Sikkes ten Bruin (no. 122), scheepskapitein
Het huwelijkscontract tussen beide is op 26 februari 1806 in Slochteren opgemaakt en bevat de volgende bepalingen:
"Huwelijkscontract tussen de jm. Martinus Sikkes ten Bruin, zoon van Sikke Philippus en Roelfien Martinus, en de jd. Anna Eleonora Radijs, dochter van Jan Radijs en Clara Froon.
Hun gezamentlijke gegoedheid valt in de klasse tussen 1000 en 5000 car gld. Lijfgave respectievelijk alles behalve het lijfgoed lijftochtswijze; bij hertrouwen 1/3 part van eerst verstorvenes aangewonnen goederen behouden."
Interessant is om te zien wie allemaal bij het huwelijk aanwezig waren. "Voor de bruidegom: Sikke Philippus en Roelfien Martinus als ouders, Martinus Gerrits als grootvader, Hindrikje Sikkes en Grietje Sikkes als zusters, Lucas Wijggers als aangetrouwde oom, in desen caverende voor zijn vrouw Hilligjen Martinus, Klaas Hindriks Loerop als aangetrouwde oom, in desen caverende voor zijn vrouw Aaltje Martinus.
Voor de bruid: Jan Radijs en Clara Froon als ouders, Maria Radijs, weduwe van de oud wedman Albert Geerts als grootmoeder, de koopman Aries Nannings en Maria Radijs als volle zuster en aangetrouwde broeder, Christoffer Radijs als volle broer, Jakob A. Luining als aangetrouwde oom, caverende voor zijn vrouw Trijntje Alberts, Cornelis J. Nannings en Harmke Alberts als volle moeij en aangetrouwde oom, Eppo H. Brons en Geesijn Alberts als volle moeij en aangetrouwde oom."
Martinus was koopvaardijkapitein. Martinus is in 1783 in Veendam geboren. Hij had een schip genaamd de vrouw (H)Anna. Martinus is gedoopt in Veendam op 16 maart 1783. Hij is overleden op 26 februari 1858. Het Archief van de Amsterdamse Waterschout op het Stadsarchief te Amsterdam bevat monsterrollen op naam van Martinus Sikkes ten Bruin op de: “Vrouwe (H)anna”” met de data 11 november 1816; 29 juni 1819; 15 maart 1820, 26 juni 1821; 19 april 1822 en 03 september 1822.
In de Rotterdamsche Courant van 25 januari 1817 staat: "Van Rendsburg wordt van den 13 januari gemeld, dat de schepen de VROUW ANNA, kapt. M.S. de Bruin, van Amsterdam naar Dantzig, en de JONGE JAN, kaptein Reindert Jans, van Delfzijl naar Lübeck, ter voortzetting hunner reizen vertrokken waren, doch nog in het kanaal lagen, wordende door de reparatie ener sluis in hunne vaart belet."
De Vrouw Anna was een Tjalk, gebouwd in het jaar 1814. Het was een zeilschip dat vracht vervoerde. Het is op 14 mei 1814 opgeleverd in Hoogezand, Groningen door scheepsbouwer Wicher Hooites Meursing. Het was 69 voet lang (Franse voet); 14 voet breed en had een diepgang van 6 voet. Anna was overigens mede eigenaresse en het schip zal ongetwijfeld naar haar genoemd zijn.
Afbeelding 2 Monsterrol van het schip De Vrouw Anna
Martinus heeft gevaren naar onder andere Rouen (1816) geladen met tarwe, naar Londen (1818) met schors en bonen, naar Ramsgate vanaf Antwerpen in 1819, naar Hull in december 1819, maar bij terugkomst moest hij wegens het ijs door een loodsschuit in de haven van Texel gebracht worden. In 1820 voer hij naar Newcastle, Rostock en Koningsbergen (1821), Kopenhagen (1822), Rouen (1823), Kiel, Rendsburg. In 1815 zat hij in Antwerpen, in 1820 en 1822 in Dantzig. Het schip had altijd 2 man aan boord. De eerste zeebrief dateert van 1814, de laatste van 1822. Het lijkt erop dat hij na 1823 niet meer gevaren heeft.Helaas liep het schip op gegeven moment zware averij op, getuige de advertentie in de Rotterdamsche Courant van 23 september 1823: "Het schip (opm: tjalk) VROUW HANNA, kapt. M.S. ten Bruin, van Rouaan en Havre-de-Grace met stukgoederen naar Elseneur en Petersburg gedestineerd, is in de nacht van den 18 dezer bij de Galloper (opm: in de Thamesmonding; pos. 51º 49’ N.B. 01º 58’ O.L.) door een zware storm en donderbui overvallen, waardoor dezelve zware schade en lekkaatje bekomen heeft, de boot, nachthuis (behuizing voor het magnetisch kompas) en boord weggeslagen zijn, de grote mast gebroken is en een zwaard, enige zeilen, benevens een anker en touw, verloren heeft; zijnde door hulp van de loodsschuit DE COMMERCE, waarvan enige manschappen overgezet waren om te pompen, op het sleeptouw genomen en hedennacht in de haven van Texel gebracht; zal lossen om te repareren."
En een week later in de Amsterdamsche Courant van 30 september 1823: "Advertentie. Publieke verkoping. Men presenteert op maandag den 6 oktober aanstaande, des morgens ten 10 ure, aan het Oude Schild op Texel, door een daartoe bevoegde beambte, om contant geld publiek te verkopen: 94 kistjes champagnewijn, 2 kistjes drukletters, 5 balen saffranium, 2 kisten reukwaren, 2 vaatjes snuif, 2 kisten meubelgoederen, 2 dito waskaarsen, 3 kistjes geconfijte vruchten, 1 dito pastillen, 2 kisten gaas, zijde, fluweel en valse bloemen, alsmede diverse boeken en printwerken, benevens enige stukken blauw laken, alles beschadigd gelost uit het in de haven van Texel met zware zeeschade en lekkage binnengebrachte tjalkschip de VROUW HANNA, kapt. M.S. ten Bruin, van Rouen en Havre-de-Grace naar Elseneur en Petersburg gedestineerd. Nadere informatie bij T. Christiaans & Co op Texel."
Tjalk
De tjalk is het meest verbreide vrachtvarende zeilschip in Holland en Friesland geweest. Het schip kon zowel de brede als de nauwe en ondiepe wateren bevaren. Al in de zeventiende eeuw voeren er schepen waarin trekken van de huidige tjalken te herkennen zijn. Tot in de vorige eeuw werden de schepen in hout gebouwd, daarna werden ze van ijzer gebouwd. Het zal, gezien het feit dat het schip in Hoogezand gebouwd is, een Groninger tjalk zijn geweest. Daarvan zijn er een aantal varianten. Het feit dat Martinus met het schip naar Engeland en Duitsland voer doet me vermoeden dat het een Groninger zeetjalk moet zijn geweest.
Afbeelding 3 Voorbeelden van Groninger tjalken
Afbeelding 4 Voorbeeld van een tjalk onder zeil.
Martinus is op 26 februari 1858 in Veendam overleden.
Verder hadden Jan Radijs en Clara nog een zoon, genaamd Christoffer Radijs, gedoopt op 22 juli 1787 in Slochteren. Christoffer was later van beroep landbouwer. En nog een tweede zoon, genaamd Gijsbert Hermen Radijs, geboren op 27 augustus 1797 in Slochteren. Gijsbert was ook landbouwer.
Wedman
Jan was collector, dus hij mocht mee bepalen wie er predikant werd. Jan Radijs was landbouwer. Hij was ook wedman. Een wedman assisteerte de redger, het eqivalent van een grietman, maar dan in de Ommelanden.
Een redger was een plaatselijke bestuurder in Hunsingo en Fivelgo, die tot 1795 als plattelandsrechter en notaris optrad. Het woord is afgeleid van het Oudfriese rêdjeva dat 'raadgever' betekent. De redgers werden oorspronkelijk uit de kring van grootgrondbezitters gekozen. De redger was aansprakelijk voor het oordeel dat hij velde en de voltrekking daarvan, zodat hij over voldoende bezittingen en relaties moest beschikken. Het gebied waarin de redger opereerde (de rechtstoel) was verdeeld in ommegangen. De gerechtigden hadden verder een financieel belang bij hun ambt, omdat ze daaruit inkomsten verwierven via bijvoorbeeld het opleggen van boetes. Een wedman assisteerde dus bij de rechtszittingen, maar hij arresteerde ook delinquenten, stelde boedelinventarissen op en verrichte andere administratieve werkzaamheden.
Bronnen en Literatuur:
- https://rutgersvanderloeff.nl/stamboom/generated/radijs_jan.html
- https://www.kareldegrote.nl/Reeksen/ToonReeks.php?Reeks=205
- AlleGroningers te Groningen, DTB Dopen Doop-, trouw- en begraafboeken enz. in de provincie Groningen, Bron: boek, Deel: 419..., Kerkelijke gemeente Slochteren, archief 124, inventarisnummer 419, 22 juli 1787, Doop- en trouwboek 1722-1811
- https://www.marhisdata.nl/gezagvoerder&id=2055
- Rotterdamsche Courant, 25 januari 1817, 23 september 1823; 16 november 1822; 12 juli 1821; 23 mei 1825; 27 mei 1815, 4 november 1819; 23 juli 1822; 17 november 1821; 22 juli 1817; 25 juli 1820; 21 november 1820; 16 december 1819
- Amsterdamsche Courant, 30 september 1823
- GRONINGER ARCHIEVEN Archiefnummer Veendam 144.383.1820.50 DVD XLIII-0933 BIJLBRIEF; Notaris mr. W. Hora Siccama te Hoogezand, toegang 105, inv. nr. 17, aktenummer 78, 14 mei 1814
