Ulbe Gerrits Buwalda (No. 60)
Dit artikel is het veertigste uit een serie over burgers die zich inzetten voor militaire taken en gaat over de dienstplicht, schutterijen en het reguliere leger. De discussie over de dienstplicht is nu weliswaar minder, maar nooit helemaal weg geweest en gezien het personeelstekort in het leger ook nu actueel. Het is nuttig om dit fenomeen in historisch perspectief te plaatsen. Sommigen hebben de dienstplicht ondergaan maar er zijn ook mensen vrijwillig het leger ingegaan, waarbij "het leger" een rekbaar begrip is. Ook milities, schutterijen en andere paramilitaire organisaties komen aan de orde. Met de beschrijving van de lotgevallen van deze mannen zie je tegelijkertijd een verschuiving van de loyaliteit jegens de stad naar loyaliteit jegens de staat.
Ulbe Gerrits Buwalda (No. 60) is geboren te Betterwird op 28 juni 1816 en was op 6 november 1836 in Leeuwarden getrouwd met Roelfien Martinus ten Bruin, geboren in Veendam.
Betterwird is ontstaan op een terp. Toen het klooster Klaarkamp er een uithof vestigde, werd het een dorp. In 1387 werd het vermeld als Betterwird. In 1437 werd het vermeld als Betterwirde, in 1437 als Bettrawyrd, in 1505 Bitterwirdt. In de 19e eeuw werd de naam gespeld als Bitterwerd. De naam zou duiden op een beter bewoonde hoogte (wierd of terp).
Betterwird was vroeger een stuk groter. Het oostelijk deel van de buurtschap is in de jaren 70 en 80 van de twintigste eeuw langzaam opgeslokt door de uitbreiding van het industrieterrein van Dokkum.
Roelfien is op 24 maart 1891 in Veendam overleden. Ulbe was zeilmaker van beroep. Zij was dienstmeid in Lekkum. In 1838 woonden ze in Leeuwarden. Bij de loting van 1835 had hij nummer 50 gekregen en hoefde geen dienst te doen in de Nationale Militie.
Afbeelding 1 Bewijs van vrijstelling voor de Nationale Militie
Op het bewijs van vrijstelling voor de Nationale Militie staat het signalement van Ulbe. Hij had blauwe ogen, bruin haar, Rond gezicht met ronde kin, geen bijzonderheden. Hij was 1 El en 800 St.
Op 1 september 1833 deed hij belijdenis. Op 26 mei 1845 is hij vertrokken naar Veendam.
Afbeelding 2 Handtekening van Ulbe Gerrits Buwalda
Kinderen van hen:
- Sikke Philippus Buwalda, geboren op 3 oktober 1845 te Beneden Verlaat gem. Veendam. Hij overleed in 1908.
- Beitske Buwalda, geboren op 18 september 1839. Ze overleed in 1926.
- Janke Buwalda, geboren te Leeuwarden, geboren op 3 september 1841, zij is 6 maanden oud geworden en is overleden op 13 maart 1842
- Janke Buwalda, geboren op 5 februari 1843. Ze is getrouwd met Geuchien Bieze, een zeeman.
- Trijntje Buwalda, geboren op 1 mei 1851 te Veendam, overleden 19 september 1853 te Veendam
- Anne Eleonara Buwalda, geboren op 19 oktober 1838 te Leeuwarden, dienstmeid. Ze overleed in 1917. Ze was getrouwd met George Josephus Ossentjuk, mandenmaker en afkomstig uit Breda.
- Gerrit Ulbes Buwalda, (no. 30), geboren op 14 januari 1837, zeilmaker van beroep, gehuwd op 13 augustus 1863 met Wiena van Dijk, naaister, geboren te Muntendam. Gerrit overleed in 1886.
Volgens een bron is Ulbe in 1890 overleden. Volgens een andere bron zou hij in 1894 in Chicago, Illinois zijn overleden. (1)
Gerrit Ulbes Buwalda (no. 120)
Zijn vader was Gerrit Ulbes Buwalda, van beroep van 1815 tot 1818 pelmolenaar en vanaf 1826 koopman, Hij is op 12 november 1815 getrouwd met Beitske Jans Koning. Zie de verklaring hieronder.
Afbeelding 3 Verklaring uit het huwelijksregister van Dokkum, 1815
Op 29 september 1815 kocht hij samen met Klaas Ulbes Buwalda een deel van de Pelmolen met huis en erf in Betterwird voor een bedrag van 1.500 gulden. In 1818 kocht hij nog een deel, namelijk 13/40 van Cornelis Eelzes de Vries, Sytze Buwalda en zijn naamgenoot Gerryt Buwalda, wonende te Nes. Het was dus een familiebedrijf. Samen hadden ze ook wat greidland en vastgoed, de huizen no 2 en 3 in Betterwird. Dat werd in 1814 verkocht voor 650 gulden. In 1819 had hij een schuld van 1.000 gulden bij een inwoner van Harlingen, Maaike Suiderbaan, Of het helemaal goed ging met het molenaarschap valt te betwijfelen. In 1821 ha hij een schuld van 250 gulden. In 1822 werd de inventaris verkocht voor 1104 gulden en was hij waarschijnlijk klaar met het molenaarschap.
Beitske overleed op 2 augustus 1826 te Dokkum, pas 33 jaar oud. Gerrit overleed op 26 november 1829 te Dokkum, pas 43 jaar oud, berooid, want er was geen onroerend goed in de nalatenschap en er is een aantekening van onvermogendheid. Een pelmolen maalde gort. Gort was basisvoedsel voor de arbeiders en de bevolking op het platteland. Met de komst van de aardappel verminderde de afzet van gort, zo rond het midden van de negentiende eeuw. Of dit de reden is van het stoppen van Gerrit als molenaar is niet duidelijk. Het afval van het pelproces, eiwitrijk, werd als veevoer verkocht. En veel pelmolens waren combinatie molens zodat ze ook graan konden verwerken. Wanbeleid of ziekte lijkt eerder de reden van het mislukken van het molenaarschap. In juli 1822 ging hij failliet. In de Leeuwarder courant van 30 augustus 1822 staat de volgende tekst: "Een extra hegte, fterke, zwaar doortimmerde, wel in order zijnde, en van oudsher welbeklante PEL- en ROG-MOLEN, hebbende Gerrit Ulbes Buwalda, direct vrij te aanvaarden. Er werd 6.977 gulden geboden.
Verwarring met een andere Gerrit Ulbes Buwalda, pelmolenaar is mogelijk, maar die was getrouwd met Wikje Pieters en waarschijnlijk familie. Familie bleef in elk geval de pelmolen in Anjum bedienen en in 1831 bestond deze in elk geval nog.
Gerrit Ulbe Buwalda, oorlogsslachtoffer
Afbeelding 4 Verzetsmonument met daarop de naam Gerrit Ulbe Buwalda, Julianapark, Stadskanaal
Afbeelding 6 Uithangbord van de kapperszaak op het Postkade 11 in Stadskanaal
Afbeelding 8 Op deze foto van de kappersvereniging van Stadskanaal staat Sikko Buwaldo derde van rechts op de tweede rij van voren.
De tekst op het monument:
‘AAN HEN DIE VIELEN’.
‘ER WAS VERZET.
VERZET DAT BLOED,
ZWEET EN TRANEN KOSTTE.
TOEN VELEN ZWEGEN.
HANS ONDERWATER, 1977
GERRIT ULBE BUWALDA 1917-1944 GRONINGEN
KORNELIUS EDSKES 1919-1945 MUSSEL
DANIEL EISINGA 1898-1942 BUCHENWALD
KLAAS GROENEWOLD 1909-1945 COESFELD
HARMANNUS HAAN 1913-1944 ONSTWEDDE
GEZIENUS HENDRIKS 1924-1945 EINDHOVEN
CORNELIS HOVING 1893-1944 WESTERBORK
JACOB KORSSE 1916-1945 NEUENGAMME
EGBERT KRUIZE 1901-1944 STADSKANAAL
JAN MOED 1879-1943 VUGHT
HENDRIK NOBBE 1915-1945 BERGEN-BELSEN
DIRK DE RUITER 1920-1944 MUSSEL
ANNE RUTGERS 1911-1943 WITTEN
GERRIT VAN DER TUUK 1917-1945 NEUENGAMME
JOHANNES VIS 1913-1943 WITTEN
JAN WEVER 1914-1945 GRONINGEN
WE HERDENKEN OOK ONZE BURGERSLACHTOFFERS’.
Op 7 november 1940 had hij een advertentie in de krant gezet dat een klein bruin Taxhondje was weggelopen en dat er een beloning voor terug bezorging werd beloofd. Het adres was Postkade 11 in Stadskanaal.
Het dossier is summier; in een rapport opgemaakt door de korpschef van politie D.N. van Wier op 27 december 1960, dus 16 jaar na de gebeurtenis, staat het volgende: "G.U. Buwalda nam indertijd actief deel aan het verzet. Hij had hierdoor moeten onderduiken. Eind mei 1944 werd hij bij Eelde (Gr.), toen hij op de vlucht was gegaan, door achtervolgende Duitsers neergeschoten, waarbij hij zwaar werd gewond. Hij overleed op 2 juni 1944 in het R.K. ziekenhuis te Groningen." Deze korpschef moet over de gebeurtenis in een rapport hebben gelezen, want zelf kwam hij in oktober 1954 pas bij de gemeentepolitie van Ontswedde en was hij daarvoor brigadier in Arnhem.
Bronnen en Literatuur:
(1) https://www.genealogieonline.nl/stamboom-van-britsom-en-bax/I551092.php
- AlleGroningers te Groningen, BS Overlijden Bron: boek, Periode: 1890, Veendam, 25 maart 1890, Overlijdensregister 1890, aktenummer 69
- AlleGroningers te Groningen, BS Geboorte Bron: boek, Periode: 1845, Veendam, 4 oktober 1845, Geboorteregister 1845, aktenummer 161
- AlleGroningers te Groningen, BS Geboorte Bron: boek, Periode: 1851, Veendam, 3 mei 1851, Geboorteregister 1851, aktenummer 87
- AlleGroningers te Groningen, BS Overlijden Bron: boek, Periode: 1853, Veendam, 19 september 1853, Overlijdensregister 1853, aktenummer 133
- AlleFriezen te Leeuwarden, BS Geboorte Ambtenaar van de Burgerlijke Stand in Leeuwarden - Historisch Centrum Leeuwarden, Br..., Leeuwarden, archief 1007, inventarisnummer 62, 6 februari 1843, Geboorteregister 1843, aktenummer 80
- Geboorteregister 1837, archiefnummer 1007, Ambtenaar van de Burgerlijke Stand in Leeuwarden - Historisch Centrum Leeuwarden, inventarisnummer 56, aktenummer 0027 Gemeente: Leeuwarden Periode: 1837
- Lidmatenregister Herv. Gemeente Leeuwarden, archiefnummer 28, Collectie doop-, trouw-, lidmaten- begraafboeken - Tresoar, inventarisnummer 1009 Gemeente: Leeuwarden Periode: 1805-1855
- uwelijksregister 1815, archiefnummer 30-09, Burgerlijke Stand Dokkum - Tresoar, inventarisnummer 2001, aktenummer 0027 Gemeente: Dokkum Periode: 1815
- Overlijdensregister 1826, archiefnummer 30-09, Burgerlijke Stand Dokkum - Tresoar, inventarisnummer 3003, blad 016 Gemeente: Dokkum Periode: 1826
- Minuut-akten 1815, archiefnummer 26, Notarieel archief - Tresoar, inventarisnummer 027008, aktenummer 00283 Gemeente: Dokkum Periode: 1815
- Minuut-akten 1819, archiefnummer 26, Notarieel archief - Tresoar, inventarisnummer 027012, aktenummer 00009 Gemeente: Dokkum Periode: 1819
- Minuut-akten 1822, archiefnummer 26, Notarieel archief - Tresoar, inventarisnummer 027015, aktenummer 00006 Gemeente: Dokkum Periode: 1822
- Opregte Haarlemsche Courant van 9 juli 1822
- Leeuwarder Courant van 9 juli 1822; 30 augustus 1822
- https://www.4en5mei.nl/oorlogsmonumenten/zoeken/1834/stadskanaal-verzetsmonument-in-het-julianapark
- https://www.erelijst.nl/gerrit-ulbe--buwalda
- De Noord-Ooster 7 november 1940
- https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/archief/2.19.255.01/invnr/23580A/file/NL-HaNA_2.19.255.01_23580A_0001
- https://www.tracesofwar.nl/persons/64004/Buwalda-Gerrit-Ulbe.htm
- Winschoter Courant 8 oktober 1954
- Groninger archieven 2209 Catalogus van audiovisueel materiaal, 1914 - heden 61 fragmenten AV20663 Ommelanderwijk / Eltjo Huizinga, 1938 AV20663 Kopie van originele dorpsfilm van Ommerlanderwijk uit 1938 met toegevoegd gesproken commentaar.
