In dienst van Stad en Staat: Gerben Gerbenzon (No 128)
Dit artikel is er een uit een serie over burgers die zich inzetten voor militaire taken en gaat over de dienstplicht, schutterijen en het reguliere leger. De discussie over de dienstplicht is nu weliswaar minder, maar nooit helemaal weggeweest en gezien het personeelstekort in het leger ook nu actueel. Het is nuttig om dit fenomeen in historisch perspectief te plaatsen. Een aantal hebben de dienstplicht ondergaan, maar sommige zijn ook als vrijwilliger het leger ingegaan, waarbij “leger’ een rekbaar begrip is. Met de beschrijving van de lotgevallen van deze mannen zie je tegelijkertijd langzaam een verschuiving van loyaliteit jegens de eigen stad naar loyaliteit richting de staat.
De patriot
Dit eerste artikel gaat over Gerben Gerbenzon, zoon van apotheker Obbe Gerbenzon en Afke Hylkes, geboren te Joure op 1 september 1748.
Afbeelding rmelding in het doopboek van de Hervormde Gemeente Joure, Westermeer en Snikzwaag van Gerben Obbes Gerbenzon
Hij werd later schilder en glazenmaker en belastingbetaler in Leeuwarden, volgens het burgerboek van Leeuwarden van 24 mei 1777. Hij is dus burger van Leeuwarden. Dit is belangrijk om te weten, omdat aan het burgerschap rechten en plichten verbonden waren, onder andere deelname aan de schutterij.
Tijdens de Republiek der Verenigde Nederlanden (1568-1795) bestonden er veel stedelijke schutterijen. Ze moesten zorgen voor de handhaving van veiligheid, rust en orde. Deelname aan de schutterij kon door het stadsbestuur worden verplicht. In de achttiende eeuw was het toetreden tot de schutterij niet erg populair, maar het was in Leeuwarden voor de plaatselijke, gereformeerde, elite van belang om eraan deel te nemen om zo carrière te maken. Dienen in de schutterij kostte echter behalve tijd ook geld. De aanschaf van het wapen en het uniform waren voor eigen kosten.
Maar Gerben woonde van 1772 tot 1777 nog in Franeker, eerst aan de Schilcampen 1, vervolgens aan de Voorstraat 5 en daarna aan de Zilverstraat 7.
Afbeelding 2 Schilcampen 1 in Franeker. Hier heeft Gerben Gerbenzon in 1772 gewoond. Het toeval wil dat het pand in 1711 eigendom was van Freerck Hayema, een andere voorouder, en zijn vrouw Franske Clamerus Scheltinga ien pas in 1769 door hun erfgenamen verkocht.
Op 15 augustus 1773 was Gerben met Trijntje Davids Peerdemans getrouwd.
Samen kochten ze het herenhuis aan de Voorstraat 67 op 7 juli 1775 van Lambertus Barsee en Maaike Voogd. Het was een deftig en net betimmerd huis met achterplaats, put, bleekveld en regenwaterbak. Zijn beroep was toen kastschilder en ijzerkramer.
Helaas sloeg het noodlot toe. Bij de geboorte van zijn zoon David, op 6 november 1774, stierf Trijntje in het kraambed.
Op 2 december 1775 hertrouwde hij met Yfke Kroon en verhuisde naar Leeuwarden.
Afbeelding 7 Vermelding van het huwelijk van Gerben Gerbenson met Yfke Kroon in het register van de Nederlands Hervormde kerk in Leeuwarden 2 december 1775
Met Yfke kreeg hij nog vier kinderen:
Tjitske, geboren 18-09-1777;
Obbe, geboren 14-07-1779 en waarschijnlijk vroeg overleden;
Obbe, geboren 05-09-1781;
Gerke, geboren 26-09-1783;
Aafke, geboren 25-10-1785
Yfke was de dochter van Claas Kroon en Saerke Wybrens en weduwe van Minse Molenaar, meester chirurgijn.
Op 30 maart 1776 had Gerben een verf- en ijzerwinkel in Leeuwarden overgenomen.
Het ging goed met de zijn werk als schilder en glazenmaker. Op 22 april 1780 zette hij een advertentie in de Leeuwarder Courant waarin gevraagd werd om een verversknecht.
In 1784 was Gerben een van de ondertekenaars van een protest tegen het herschrijven van het reglement van de schutterij, zonder als burger daarin gekend te worden. Een aantal artikelen, maar ook de inhoud van de eed waren voor hen bezwaarlijk. Daarnaast was hij ondertekenaar van een stuk van 23 november 1785 voor de Staten van Friesland, waarbij de Leeuwarder burgerij verzoekt tot herinvoering van de vrije magistraats keuze. De Friese Staten gaven echter aan dat het aanstellen van magistraten aan de stadhouder toekwam.
Afbeelding 10 Fragment uit lijst van ondertekenaars van de Deductie van 23 november 1785 voor de Staten van Friesland, waarbij de Leeuwarder burgerij verzoekt tot herinvoering van de vrije magistraatskeuze. Zesde handtekening aan de linkerkant van onderen is van Gerben Gerbenzon.
De schutterij in Leeuwarden bestond per espel (wijk) uit een schrijver, twee sergeants, twee wachtkorporaals, twaalf vrij korporaals (vrijgesteld van wachtlopen), achtentwintig schutters, een tamboer en een pijper (fluitspeler). De schutterijen waren van oudsher een machtsmiddel waarmee de burgerij in een periode van crisis haar eisen kracht bij zette richting de regenten. Ook nu werd de schutterij gebruikt om druk te zetten. De opleving van de schutterij in Leeuwarden hing duidelijk samen met het verlangen naar politieke medezeggenschap.
De opstand die in 1770 begon in de Noord-Amerikaanse kolonie tegen de Engelsen en leidde tot de onafhankelijkheidsverklaring op 4 juli 1776 was een inspiratiebron voor de hervormers die af wilden van het stadhouderlijke bestel. De verlichtingsidealen waren al op de universiteit van Franeker verkondigd. De fransman Descartes (1596-1650) had wellicht daar al in april 1629 de basis voor gelegd toen hij een jaar bij de Academie van Franeker was ingeschreven. Ook een eeuw later werden de "verlichte natuurrechten" er nog gedoceerd door hoogleraren zoals Christiaan Hendrik Trotz.
Uit een in handen van de Engelsen gevallen geheim handelsverdrag bleek dat Amsterdamse handelaars de opstandelingen in Amerika steunden door wapens en munitie te leveren. Engeland verklaarde daarop Nederland de oorlog. Stadhouder Willem V kreeg de schuld van de economische malaise, het gevolg van deze vierde Engelse oorlog (1780-1784). Hij werd gewantrouwd vanwege zijn banden met de Engelsen. Zijn moeder was immers de dochter van de Engelse koning George III. In de jaren ervoor was de visserij en de handel al teruggelopen en was de veestapel door allerlei ziektes gekrompen. De prins was intelligent en geïnteresseerd, maar het schortte hem aan zelfvertrouwen. Zowel zijn vader als moeder waren jong gestorven en een neef van zijn moeder, de Duitser Lodewijk Ernst van Brunswijk-Wolfenbüttel (bijgenaamd de dikke Hertog), deelde de lakens uit. Daarnaast wilde stadhouder Willem V zijn privileges niet afstaan. Daardoor ontstonden er overal in Nederland protestbewegingen.
In februari 1782 had Court Lambertus van Beijma in de Friese Staten een poging gedaan het nooit uitgevoerde artikel VIII van de Unie van Utrecht, dat voorzag in een algemene volksbewapening, te effectueren. Het was voor het eerst dat er zo’n voorstel werd gedaan, maar de stemmen in de Staten van Friesland staakten. In 1783 besloten de Staten van Friesland het oprichten van zogenaamde exercitiegenootschappen toe te staan, mits zij hun reglementen ter goedkeuring zouden voorleggen. De exercitiegenootschappen werden opgericht naar Amerikaans voorbeeld: daar waren burgers bewapend om de “ware vrijheid” te verdedigen. Een exercitiegenootschap had in tegenstelling tot de schutterij een democratisch gekozen bestuur en stond ook open voor katholieken en doopsgezinden. Ze kwamen dus naast de bestaande schutterijen. De bedoeling was de kosten van een huurleger te beperken door een burgerbewapening in te voeren; de bevolking was de huurlingenlegers met hun buitenlandse officieren zat. Militair gezien was er overigens geen behoefte aan exercitiegenootschappen en vrijkorpsen aangezien ze dezelfde wapens voerden als de schutterij. Uiteindelijk werd het vooral een drukmiddel van de patriotten. In de vrijkorpsen, die voornamelijk op het platteland ontstonden en de exercitiegenootschappen, in de steden, verenigden zich burgers die hun liefde voor het vaderland wilden tonen en tegelijk iets wilden ondernemen tegen de politieke willekeur.
Intussen hadden de Staten van Friesland op hun landdag in februari 1782, tegen de zin van de stadhouder, de Verenigde Staten van Amerika erkend. Daarmee waren ze de eerste regering ter wereld die dat deed. De andere gewesten volgden het Friese voorbeeld en op 19 april 1782 was de Republiek het tweede land dat de Amerikaanse onafhankelijkheid erkende. In juni 1782 werd de erkenning van de Verenigde Staten van Amerika met een groot vuurwerk gevierd in Franeker. De Leeuwarder burger sociëteit "Door Vrijheid en IJver" speelde bij deze erkenning ook een rol door een erepenning te laten slaan ter gelegenheid van de Amerikaanse onafhankelijkheid.¹
Afbeelding 11 Penning voor de Friese Staten in verband met de erkenning van de USA in 1782
Deze sociëteit bestond al in april 1772 en was begonnen als een vereniging van 36 burgers, waaronder reders en kooplieden en had als doel de bevordering van de volkswelvaart. Door de oorlog met Engeland leden ze schade en gingen ze onder leiding van Wopke Wopkens meer de richting op van een politieke beweging met patriottische sympathieën. Eigenbelang was daarbij een belangrijke drijfveer. De mogelijkheid van een nieuwe afzetmarkt in Amerika werd al gauw onderkend.
John Adams (1735-1826), de latere president van de Verenigde Staten en op dat moment ambassadeur in de Republiek, schreef op 10 mei 1783 een brief aan de sociëteit waarin hij zijn dankbaarheid toonde. Adams had tot die tijd weinig voor elkaar gekregen, juist door de pro-Engelse houding van de stadhouder. De eigenzinnige opstelling van de Friese staten was dus voor Adams en het Amerikaanse onafhankelijkheidsstreven een grote meevaller.
Afbeelding 12 Bedankbrief van John Adams
Hoewel de oorlog in 1784 was afgelopen en de reden voor een gewapende burgermacht minder van toepassing leek was de geest uit de fles. In dat jaar kwamen de burger officieren binnen de schutterij in conflict met de vrij korporaals die meer invloed wilden. Het stadsbestuur van Leeuwarden gaf gedeeltelijk aan de eisen toe, maar nu voelden de schutters zich gepasseerd en boycotten de exercities. De vrij korporaals konden na een wijziging van het reglement voortaan prinsgezinde bevelhebbers wegstemmen en patriots gezinde kandidaten naar voren schuiven. De patriotsgezinde schutters vonden verder aansluiting met het ook in Leeuwarden opgerichte vrijkorps. Spreekbuis van de patriotten was het sinds 1785 uitgegeven weekblad “De Friesche Patriot”.
Afbeelding 13 Aflevering van "De Friesche Patriot" ²
De blauw-witte kokarde was het herkenningsteken van Friese patriotten. De kleuren zijn ontleend aan het wapen van Westergo, en de patriotten namen daarmee afstand van het oranje-blanje-bleu van de prinsgezinden.
In korte tijd waren in Nederland zeker 100 van deze vrijkorpsen en genootschappen opgericht. In feite waren het kleine legertjes. Op 6 maart 1784 werd door een groot aantal burgers het Reglement voor het Excercitie-genootschap of Vrijcorps te Leeuwarden ondertekend. Gerben O. Gerbenzon was een van die burgers, maar ook Johannes E. Lodema. Ook Lodema was een overtuigd patriot. Zie daarvoor het twaalfde artikel in deze reeks. ³ Ze behoorden tot de eerste ondertekenaars die in maart 1784 tekenden.
Afbeelding 14 Het Reglement voor het excercitie-genootschap of vrijcorps te Leeuwarden
Afbeelding 15 Links de handtekeningen van zowel G.O Gerbenzon als Joh. E. Lodema onder het reglement voor het excercitie-genootchap of vrijcorps te Leeuwarden
De bedoeling was om vier compagnieën op te richten: "Westergoo, Oostergoo, Zevenwouden en de Steeden". Gerben Gerbenzon en Johannes Lodema zaten in de A compagnie, aanvankelijk onder leiding van Bernardus van Daalen en vanaf februari 1785 onder leiding van luitenant Lambertus de Haan. Zoals eerder aangegeven was het vrijcorps dus naast de bestaande schutterij actief en om "ongelukken" te voorkomen kregen beide uit praktische overwegingen hetzelfde Parool (wachtwoord). Overigens was er ook nog steeds een oranje gezind Garnizoen in Leeuwarden en kon Leeuwarden toch een prinsgezind bolwerk te blijven.
De Fraterniteit
Koffiehuizen, lees- en muziekgezelschappen en vrijkorpsen en excercitie-genootschappen bemoeiden zich nu met politiek. In 1785 was er initiatief om een aantal van deze bewegingen in Friesland te bundelen. Het reglement der Fraterniteit voor de schutterijen en gelegaliseerde vrijcorps of excercitie-genoodschappen in Friesland werd gepubliceerd. De leden van het gelegaliseerde vrijcorps (het vrijcorps was officieel erkend door zowel de magistraat als de vroedschap) te Leeuwarden werden als lid van de Fraterniteit aangenomen. De zinspreuk luidde: "Populi Concordia, Libertatis Vindex", vrij vertaald: eenheid ter verdediging van de vrijheid. In het voorberigt (voorwoord) wordt opgeroepen tot eensgezindheid, welwillendheid en vertrouwen. De fraterniteit was in eerste instantie gevestigd in het huis van de zilversmid Jelgersma aan de Grote Hoogstraat 47 in Leeuwarden. En later in huis no. 143 van wijk D, het gebouw naast de Waag op de Nieuwestad zuidzijde aan de Lange Pijp.⁴
De eerder genoemde sociëteit Door Vrijheid en IJver steunde het vrijcorps financieel, maar er waren ook leden die actief in het vrijcorps dienden, zoals Pieter Cats. En in 1783 oefende het vrijcorps op het bedrijfsterrein van een ander lid, de heer Zeper, zo schrijft C.L. van Beijma, de later leider van de Franeker opstand, in een brief aan een vriend: "Te Leeuwarden is het vrijcorps reeds met succes en accrès aan het excerceeren in eene grote meedstoof even buiten de stad, mijn vriend den koopman Zeper toebehorende, welken denzelven daartoe vrijwillig heeft aangeboden, vermits tog zedert eenige jaren niet gebruikt wierd." En op 2 december 1783 schrijft hij: "Ons vrijcorps te Leeuwarden exerceert reeds buiten ten afschrik van dwingelanden en aristocraten. Ik ben er gister met veelen bij present geweest. Zij winnen dagelijks in getal en kundigheid.". Beijma had geen tijd om zelf het commando over het vrijcorps op zich te nemen. Toch noemde men het vrijcorps veelal "de soldaten van Beijma".
Overigens waren er ook banden met de in 1782 opgerichte vrijmetselaarsloge De Friesche Trouw. De leden van de sociëteit waren bijna allemaal ook lid van de Fraterniteit. Van Beijma was op 23 juli 1785 degene die als eerste zijn handtekening zette. Joh. E. Lodema tekende als 33e op 27 juli 1785. Zijn handtekening staat op dezelfde pagina als die van de voorman van de sociëteit Door Vrijheid en IJver, Wopke Wopkens.
Afbeelding 17 Handtekening van Joh. E. Lodema onder het regelement der Fraterniteit voor de schutterijen en gelegaliseerde vrijcorps of excercitie-genoodschappen in Friesland
Op 15 augustus 1785 tekende ook Gerben Gerbenzon, als 81e. Beide waren dus lid vanaf het eerste uur en moeten de latere leiders van de patriottische opstand gekend hebben. Uiteindelijk zouden er 720 leden zijn uit heel Friesland. De laatste was nog in september 1787 lid geworden.
Afbeelding 18 Handtekening van G. Gerbenzon onder het regelement der Fraterniteit voor de schutterijen en gelegaliseerde vrijcorps of excercitie-genoodschappen in Friesland
De Franeker Revolutie
Op 13 augustus 1787 stelde de Pruisische koning Frederik Willem II een ultimatum. Hij eiste genoegdoening van de Staten van Holland nadat zijn zuster Wilhelmina in Goejanverwellesluis was beledigd. Zij was tegengehouden door het exercitiegenootschap van Gouda toen zij terug wilde keren van Nijmegen naar het patriottische Den Haag. Dat was natuurlijk slechts de aanleiding. Hij wilde de orde herstellen in de Republiek.
In Franeker had zich intussen een twaalftal opstandige statenleden onder leiding van Court Lambertus van Beyma verschanst, met een legertje, dat op 4 september 1787 was uitgegroeid tot 1.500 man. De manschappen waren afkomstig uit Grou, Marsum, Leeuwarden, het Bildt, maar ook waren er huzaren van de Rijngraaf van Salm en kanonniers die aankwamen vanuit Utrecht. De verdedigingswerken van Franeker werden versterkt. Ze hadden elf stuks geschut, waarvan 5 in de stad en 6 er buiten. De kanonnen hadden fraaie namen gekregen zoals 'de Vrijheid', welke bij de grote brug in stelling werd gebracht en 'Hoezee', die op het Kaatsveld onder de bomen werd gezet. Verder heetten de kanonnen onder andere 'de Linie', 'Pro Patria', 'de Hoop' en de 'Ellende'. Aan elke poort stond een wacht van 30 tot 40 man. De steden Workum, Makkum, Stavoren en Lemmer werden in bezit genomen. Dit was in feite een poging tot staatsgreep in Friesland. Alleen de stad Bolsward erkende de tegen regering in Franeker, maar het was een heuse burgerlijke revolutie, nog voor de Bastille in Frankrijk bestormd werd!
Op diezelfde dag verscheen een publicatie van het restant van de Staten van Friesland, gedomineerd door oranje gezinde statenleden, over het verstrekken van wapenen aan ingezetenen met betrekking tot de oorlogsdreiging. Daarin werden alle vrijkorpsen, exercitiegenootschappen en vrijwillige schutterijen gedwongen hun wapens binnen 14 dagen neer te leggen en in te leveren.
Vervolgens, op zondag 9 september stelde de Pruisische gezant Friedrich Wilhelm von Thulemeyer, een tweede ultimatum dat op 13 september zou aflopen. Daarna zouden Pruisische troepen het land binnenvallen om de orde herstellen.
In Franeker was inmiddels de discipline onder de mannen ver te zoeken, de drank vloeide er rijkelijk en steun vanuit de bevolking bleef uit. Harlingen, belangrijk als havenstad, had geweigerd mee te werken en de aanvoer van manschappen, wapens en munitie via Makkum was te weinig geweest om een verschil te maken.
Op zondag 16 september viel de stad Utrecht in handen van de Pruisische troepen. “Een detachement militairen trekt uit Leeuwarden met eenige veldstukken ter beteugeling van de rustverstoorders, die te Stiens samenschoolden, daar een verschansing en batterij met een stuk kanon aanlegden, de wegen opgroeven en de passage belemmerden. Nadat eenige schoten waren gedaan hebben de militairen de batterij weldra doen zwijgen en is de bende gevlucht.”, aldus Dr. G.A. Wumpkes in zijn Stads en Dorpskroniek van Friesland 1785-1797.
Toen op zondagmiddag 23 september duidelijk werd dat stadhouder Willem V teruggekeerd was naar Den Haag, de financiële middelen beperkt waren en er onvoldoende steun van de bevolking was en bovendien Frankrijk niet zou helpen, werd het de patriotten in Friesland te heet onder de voeten en werd hen aangeraden via Lemmer en Stavoren naar Amsterdam te vluchten. Op 26 september vertrok een detachement van Oranje Friesland bestaande uit 200 man infanterie en 20 man cavalerie vanuit Leeuwarden naar Franeker om daar garnizoen te houden. De stad werd zonder problemen ingenomen. Een nacht ervoor was er nog door Franeker verdedigers in het rond geschoten, waarbij het wonder was dat er niemand door eigen vuur was geraakt. Een dag later vertrok een detachement van infanterie en cavalerie met enige stukken artillerie naar Stavoren om ook daar de patriotten te verjagen.
Ook Amsterdam bezweek op 10 oktober onder het goed getraind Pruisische leger dat onder bevel stond van de hertog van Brunswijk en enkele duizenden patriotten vluchtten via Antwerpen en Brussel naar het Franse Saint-Omer, waar ze een uitkering kregen van Lodewijk XVI van Frankrijk. Het ging volgens de Patriotten om een ereschuld. Frankrijk was hen immers, ondanks eerdere toezeggingen van de Franse minister van Buitenlandse zaken, Montmorin, niet te hulp gekomen na de Pruisische inval. Frankrijk had eerder wel een aantal militaire adviseurs gestuurd, maar daar bleef het dan ook bij. Dat Frankrijk de Patriotten verder heeft laten aanmodderen lag in het feit dat de Franse schatkist leeg was door de kosten die de Fransen maakten met het steunen van de Amerikaanse onafhankelijkheidsstrijd. De financiële steun die de vluchtelingen nu kregen was van belang omdat het voor de meeste vluchtelingen moeilijk was om rond te komen, in een vreemd land en verbeurd verklaarde bezittingen.
De opstand was dus geëindigd in een drama voor de patriottenbeweging. Een stuk of twintig patriotten uit Franeker, een tiental uit Bolsward en twee uit Leeuwarden werden gevangen gezet in het blokhuis in Leeuwarden en later veroordeeld. De genootschappen werden verboden en ontbonden.
Wat de rol van Gerben Gerbenzon hier was wordt allengs duidelijk. Hij was in elk geval lid van het vrijkorps van Franeker. Dit blijkt uit een bron in het stadsarchief van Leeuwarden: op 19 september 1787 was Gerben Gerbenzon in detentie op het raadhuis van Leeuwarden met de aantekening: “Bezit van wapenen, om als vrij corpist, zogenoemde vrijheid te verdedigen, heeft dienst gedaan bij het Franeker defensie wezen.” Het “defensie wezen van Staat en der Stad van Franeker” was ingesteld door Coert Lambertus van Beyma. Gerben was een van de Friese patriotten geweest met als motto ‘FOR UWS LAN, WYV EN BERN’, zoals op het vaandel van het vrijkorps van Franeker stond.
Uit zijn verhoor blijkt dat Gerben eind augustus gewapend vanuit Leeuwarden naar Franeker was gegaan om “ten einde aldaar te verrigten datgeene zijn pligt” was en hij werd daar lid van een exercitiegenootschap. Hij maakte waarschijnlijk deel uit van een groep van 40 Leeuwarders die op 30 augustus in Franeker aankwamen. In een resolutie werd bepaald dat zowel soldaten als burgers die Franeker zouden verdedigen een weekloon zouden krijgen van 4 Caroli Guldens naast gratis kost en inkwartiering.
Kort daarna werd Gerben met andere Leeuwarders gedetacheerd naar Makkum. Makkum was vanaf 1 september bezet op initiatief van C.L. Van Beijma, omdat de aanvoer van wapens, munitie en manschappen vanuit het patriottische Amsterdam niet via het oranje gezinde Harlingen kon. Het detachement onder leiding van kolonel Klaas Riemers van Barradeel vertrok ’s avonds op 29 augustus en bestond uit tweehonderd man en twee stuks geschut. Op de mars naar Makkum viel volgens een verslag een van de Leeuwarders 'in een vallende ziekte', wat nogal akelig was om te zien. De avond daarvoor was een paard los gebroken, maar had gelukkig niemand verwond.
Om vijf uur in de ochtend kwamen ze Makkum binnen en namen het dorp zonder slag of stoot in. De bevolking was nieuwsgierig en de manschappen werden zonder problemen bij de bevolking ingekwartierd. Op zondagochtend kwamen nog zestig man mee met een wagen met benodigdheden. De toevoer vanuit Noord-Holland kwam op gang en omvatte: 6 zes-ponders, een grote hoeveelheid kruit, 110 veldtenten, twintig kisten met in totaal 1.500 geweren en ongeveer vijftig getrainde kanonniers. Het was nog een hele logistieke onderneming om alles naar Franeker getransporteerd te krijgen, maar met hulp van boeren met hooiwagens en paarden lukte dat. Nadat Gerben door een ander detachement was afgelost ging hij weer naar Franeker en is daar gebleven tot de achttiende september 1787 als algemeen lid van het Vrijkorps. Bij zijn verhoor ontkent hij als “state bode” te hebben gefungeerd. Hij begreep waarschijnlijk wel dat je als bode, en dus belast met het vervoeren van (geheime) stukken, meer aandacht op je zou vestigen dan als gewoon fuselier. Op 19 september is hij in de ochtend uit het inmiddels tot een chaos verworden Franeker vertrokken en ’s avonds kwam hij in Leeuwarden aan, gewapend met een snaphaan (geweer), een patroon en een sabel. Hij zal een blauwe jas en een zwarte steek hebben gedragen, het uniform van de exercitiegenootschappen.
Afbeelding 20 Pagina uit het informatieboek met de verklaring van G. Gerbenzon
Op 28 september 1787 werd hij voor de rechter geleid met nog een aantal anderen. Hij was een van de 150 politieke gevangenen.
Politiek Vluchteling
Een andere aanwijzing dat Gerben een patriot was is het feit dat hij voorkomt op een naamlijst van alle die in 1787 naar Frankrijk zijn uitgeweken en gedurende hun verblijf daar een wekelijkse toelage ontvingen van de Franse regering. We kunnen dus stellen dat hij een politieke vluchteling was die van de Franse regering financiële bijstand kreeg. Zonder aanbeveling door een vooraanstaande patriot kreeg je geen toelage, hij moet dus connecties hebben gehad. Dit wordt bevestigd in het boek “Geene Heeren Meer, Zalige Egalité” van K. Kamminga, een Leeuwarder schoolmeester en uitgeweken patriot. Gerben Gerbenzon staat onder nummer 1289 met achter zijn naam 14 livres. Dat zal het weekbedrag zijn geweest wat hij kreeg. Waarom kreeg iemand 14 livres en de ander 24 of slechts 6 livres? Dit had te maken met afkomst (hoezo gelijkheid?) en gezinssamenstelling. Gerben had in 1788 vijf kinderen, maar het is niet duidelijk of hij alleen gevlucht is of een gezin bij zich had.
Uit een brief daterende 20 mei 1788 van een andere vluchteling, blijkt dat hij begin mei nog in St. Omaars was, toen in het gezelschap van de eveneens uit Leeuwarden afkomstige kastelein Arnoldus Coelen. Coelen was tegelijk met Gerben aangekomen in St-Omer dus het lijkt erop dat ze samen uit Leeuwarden vertrokken zijn of elkaar onderweg zijn tegengekomen. Uit deze brief blijkt dat Gerben op gegeven moment gedwongen was om zijn zilveren gespen als onderpand te geven. Hieruit blijkt wel dat de geldelijke ondersteuning nodig was.
Uit een lijst van 20 juni 1788 blijkt dat er nogal verschillende bedragen werden uitbetaald. A. Coelen en Gerben krijgen hetzelfde betaald, maar een schoolmeester, ook uit Leeuwarden, krijgt maar 9 livres.
Afbeelding 21 Tabel met namen en de uitkeringen van de Friese vluchtelingen in St-Omer.
Gerbens zoon David, geboren uit zijn eerste huwelijk, was ook in Frankrijk, maar het is niet duidelijk of hij op eigen gelegenheid was gevlucht of samen met zijn vader was gekomen. Het bedrag van 14 livres doet vermoeden dat hij is meegekomen. David sloot zich later aan bij de derde compagnie vrijwilligers van het derde bataljon van Pas-de-Calais. De derde compagnie bestond uit vrijwilligers uit St-Omer, zodat het wel waarschijnlijk is dat ook hij tijdelijk in St-Omer verbleef.
Afbeelding 22 Notulen van maart 1788, waaruit blijkt dat G. Gerbenzon, mr. schilder en glazenmaker te Leeuwarden admissie vraagt.
Voor de minder belangrijke patriotten was er een amnestie, op 16 oktober 1787 afgekondigd, maar die gold dan weer niet voor degene die een functie hadden gehad bij het defensie wezen van Franeker. Zo werd Eise Eisinga, de maker van het Franeker planetarium, om zijn lidmaatschap van het defensie wezen nog in 1792 voor 5 jaar uit Friesland verbannen. Ook gebeurde het dat een amnestie later weer teruggedraaid werd. Al met al heeft Gerben dus minimaal vier weken in hechtenis doorgebracht.
In de jaren daarna werd er afgerekend met de patriotten, hun bezittingen werden verbeurd verklaard. De stad Franeker werd ontdaan van de deuren van haar poorten, zodat de stad open en bloot lag. De schutterij werd ontbonden en de kanonnen en munitie naar Leeuwarden overgebracht. Er was sprake van een contra-revolutie. Het is niet duidelijk of Gerben voor zijn leven heeft moeten vrezen, maar er was zeker een sfeer waarin werd afgerekend met politieke tegenstanders. In Deventer werden er bijvoorbeeld op 20 september huizen van patriotten geplunderd en dichter bij waren er op 24 september in Workum de huizen van 2 predikanten en een doopsgezinde koopman door oranje gepeupel aangevallen en geplunderd. Het leven van patriotten werd behoorlijk zuur gemaakt, zo werd een man met menselijke uitwerpselen besmeurd en werd bedreigd met ophanging. Uit rechtsverslagen blijkt dat dit soort treiterijen en bedreigingen door beide partijen nog langere tijd doorging. Als hoogtepunt van de oranje restauratie werd op zaterdag 8 maart 1788, de veertigste verjaardag van de stadhouder Willem V, in Leeuwarden een parade door de stad gehouden er werd er geschut gelost op de stadswallen en waren vele huizen geïllumineerd en gedecoreerd. De orangisten grepen deze verjaardag aan om de patriotten nogmaals op hun plaats te wijzen. Waarschijnlijk was Gerben al voor deze datum naar Noord-Frankrijk gevlucht. De meesten waren via Antwerpen en Brussel gevlucht en Gerben zal deze route waarschijnlijk ook gevolgd hebben.
De meeste vluchtelingen hadden zich in Noord-Frankrijk gevestigd, bijvoorbeeld in Duinkerken, Grevelingen en St-Omer. In St-Omer deels in een kazerne en deels in het stadje.
Afbeelding 23 Kazerne in St-Omer waar een deel van de vluchtelingen gehuisvest werden
De Franse regering onder koning Louis XVI, zag dit als een kans om het achtergebleven Noord-Franse gebied nieuw economisch leven in te blazen. Alleen al rond de Stad St. Omer ontvingen bijna 1.300 vluchtelingen een regelmatige toelage van de Franse staat. Dit kostte de Franse regering zo’n 14.000 livres per week. Dat ook Gerben zich daar gevestigd heeft is wel waarschijnlijk. In St. Omer waren er 68 Friezen, welke zich schaarden rondom C.L. van Beijma.⁵ De meeste kenden overigens geen woord Frans. In februari 1788 is een op de tien inwoners van St-Omer Nederlander. Onder de bijna 1.300 vluchtelingen zijn er dan 80 vrouwen en 107 kinderen. Een ooggetuige beschrijft de sfeer in de stad: “De Stad op zich zelve ziet ‘er taamlijk wel uit; men vindt er eenige aanmerkelijke Gebouwen. De menigte Hollanders die zich alhier ophouden, zetten de Stad een aangename leevendigheid bij. ”en “Onze Landgenooten woonen grootendeels op kamers, of bij Burgerluiden. Voor zo verre ik deeze Huishoudingen gezien heb, is ‘er de leevenswijze gansch niet onaangenaam. Men heeft er verschillende Logementen, waar men ’s middags tot een maatigen prijs kan gaan eeten.”
Een andere bron beschrijft de stad ook: geen stoepen, een beek in het midden van de straat, varkens, ganzen en eenden op de weg. Maar ook gezellige straatjes en gevels versierd met uithangborden en beeldjes. Buiten de stad hadden de meeste huizen nog een strodak.
De vluchtelingen werden ontvangen door een vertegenwoordiger van de Franse regering. Hij zorgde voor onderdak in kazernes en zorgde voor huisraad. Zij die niet in de kazernes onderdak konden krijgen moesten voor 24 livres per maand een kamer huren. Na maart 1788 werden nieuw aangekomen vluchtelingen overigens met reisgeld weer heengezonden. De Franse regering besluit dan ook de uitkering per persoon te verlagen, omdat de lasten te sterk stijgen.
De gevluchte patriotten voerden met succes een lobby om de Fransen te bewegen alsnog de revolutie naar Nederland te brengen. Dat lukte en in 1795 keerden de meeste ballingen weer terug naar Nederland. Natuurlijk hadden de Fransen een eigen agenda, maar dat bleek later pas.
Gerben Gerbenzon werd op 8 mei 1795 als stadsbode in dienst van de Gemeente Leeuwarden beëdigd. Was dit een schadeloosstelling voor zijn tijd als vluchteling en beloning voor zijn inzet als patriot? Dat was in die tijd niet ongebruikelijk. Velen kregen na de omwenteling voor hun zeven jaar ballingschap een schadeloosstelling of een baan bij de overheid.
Afbeelding 24 Links in de kantlijn de aantekening dat Gerben Gerbenzon op 8 mei 1795 als bode de eed heeft afgelegd, aldus het resolutieboek van de Stad Leeuwarden
Op 10 augustus 1795 is hij getuige bij de ontdekking van onzuiver brood bij een bakker aan de Hoeksterpoort. Door het meel waren ongeschilde gemalen bonen gemengd. Daarnaast treedt hij verder regelmatig als curator op.
Gerben was nog steeds bode in 1798, net als later zijn kleinzoon en naamgenoot. De titel van dit stuk: “in dienst van stad en staat” is niet geheel toevallig gekozen.
Zijn zoon David was inmiddels in St. Domingue, het tegenwoordige Haïti, gesneuveld, nauwelijks 18 jaar oud. Het hele bataljon waarvan hij deel uitmaakte is op 22 man na verdwenen. Op 24 november 1800 overlijdt ook zijn oudste dochter Tjitske, op 23 jarige leeftijd. Gerben overlijdt kort daarna op 9 februari 1801, pas 52 jaar oud, en laat drie ‘onmondige’ kinderen achter. Of de jaren in ballingschap en het verlies van zijn oudste zoon opwogen tegen het verwezenlijken van zijn patriottische idealen valt te betwijfelen.
Yfke, zijn vrouw, overleed op 11 mei 1817 aan de gevolgen van een slijmberoerte op een leeftijd van bijna 73 jaar.
² De Friesche Patriot werd uitgegeven door Joh. Boltjes, gevestigd over den Brol en later in de Peeperstraat te Leeuwarden. Gerben Gerbenzon woonde in 1788 in Sint Omaars, maar zijn huis in Leeuwarden stond tegenover de Koornbeurs bij de Groenmarkt. Dat is over de Brol. Ze waren dus buurtgenoten.
³ Niet alleen woonde Johannes E. Lodema later naast Gerke Gerbenzon, een zoon van Gerben Gerbenzon, maar ook trouwde de dochter van Lodema, Johanna Margaretha, met de kleinzoon van Gerben, welke ook Gerben heette.
⁴ De naam van de Fraterniteit of Volks-Societeit werd later gewijzigd in de Volks- of Groote Societeit tot handhaving der regten van den mensch. In 1798 werd het het Vaderlandsch Gezelschap genoemd en daarna het Constituioneel Gezelschap.
⁵ Een interessant detail is dat Coert Lambertus van Beijma zijn jeugd heeft doorgebracht op Kingma State in Zweins. Kingma State is gesticht door de familie Kingma, waarbij de voorvader, Jelle Kingum een voorvader is van Eeke Visser, de vrouw van Johannes Elzertus Gerbenzon.
⁶ Het ging om 102 mensen, waarvan 48 kinderen, waarschijnlijk zijn dit niet alleen mensen geweest die in St. Omaars zaten, maar ook elders, bijvoorbeeld in Brussel. Ze werden door Annaatje Bakker, (Anna Jacoba Bakker) namens de burgerdochters, begroet.
Geraadpleegde literatuur en bronnen:
- Sickesz, C.J., De schutterijen in Nederland (Utrecht,1864)
-Aan de edele achtbaare magistraat en vroedschap der stad Leeuwarden, 1784
- Bataafsch Comptoir Almanach of Tydwyzer voor het jaar 1798 te Leeuwarden
- M221-161c 1795-05-08; Kleine instructieboeken, K25 Index diverse bestanden stadsarchief Leeuwarden tot 1811
- Akte 033-162 1787-09-18; Informatieboeken, K25 Index diverse bestanden stadsarchief Leeuwarden tot 1811
- Leeuwarder Courant van 9-2-1788; 22-4-1780
- Tresoar, toegang 13-38, inv.nr. 4, pag. 155. Deze missive is overigens op 8 februari 1795 nadat de patriotten aan de macht kwamen weer ingetrokken
- Dirks, Mr. J., “De uitgewekenen uit Nederland naar Frankrijk, 1787-1795: eene schets, Volume 1”
- Aanspraak der burgerdochteren van Friesland, aan een gezelschap vaderlandsche medeburgers, door Anna Jacoba Bakker, te Leeuwarden, bij M.A. van der Wal, op de kelders 1795
- Reize door de Oostenrijksche Nederlanden, enz. gedaan door een voornaam Hollandsch Vlugteling in den jaare 1788, te Amsterdam
- Het praal-tooneel der gezegende omwenteling, van het jaar 1787, tot de volkomen herstelling van ’s lands oude constitutie
- Allart, J. Vaderlandsche Historie vervattende de geschiedenissen der Neederlanden, negentiende deel (Amsterdam, 1797)
- Van der Eyck, P. en Vygh, D., Nieuwe Nederlandsche Jaarboeken, of vervolg de merkwaardigste geschiedenissen die voorgevallen zijn in de vereenigde provincien, de generaliteitslanden en de volksplantingen van den staat. (Leiden, 1787) p. 4989.
- Van der Aa, Cornelis, Geschiedenis van den oorlog 1793-1802
- Kamminga, K., Geene Heeren meer! Zalige egalité!, Amsterdam, 1795
- Wumkes, Dr. G.A, Stads- en Dorpskroniek van Friesland over de jaren 1785-1797
- Kuiper, J.R., Burgers in beweging.
- Tresoar, toegang 318-06, inv, nr 19
- HCL 3.2.12.1.2 Het Vrijcorps ca. (1780 - 1787)
- Gedoopt! Doopsgezinde bijdrages. Nieuwe reeks 35/36 (2010)
- Tresoar. Toegang ABK 319, inv. nr. 2636
- Eekhof, W., Geschiedkundige Beschrijving van Leeuwarden, de hoofdstad van Friesland, tweede deel, Leeuwarden, 1846
- Bildtsche Courant 17-07-1934
- Informatieboek, C43-67 22 april 1795, HCL
- Resolutieboek M 221-161 c 8 mei 1795, HCL
- Leeuwarder Courant, 15-12-1779; 23-5-1817
- Lidmatenregister hervormde Gemeente Leeuwarden 8-9-1780
- Vries, D.P., Corpus Batavum, verzameling biografische aantekeningen, betreffende personen die in de periode 1780-1813 een min of meer belangrijke rol in de Friese geschiedenis hebben gespeeld (typoschrift Tresoar, 1991) nr 351. (NB er staat onterecht dat Gerben Gerbenson naar Amerika zou zijn vertrokken waar hij overleed. Naar alle waarschijnlijkheid wordt hij hier verward met zijn zoon David Gerbenson die inderdaad in St Domingue is overleden.
- Brief van Augustijnus de Bos van 20 mei 1788 waarin hij zich beklaagd over een andere vluchteling die hem geld schuldig zouden zijn, waarbij Gerben Gerbenzon getuige zou zijn geweest.
- Vaderlandsche Historie vervattende de geschiedenissen der Vereenigde Nederlanden, ten vervolge van Wagenaars Vaderlandsche Historie, twee en dertigste deel, p. 180.
- Lancelin, Michel, Les Hollandais de Saint-Omer et la formation de la société populaire des Sans-Culottes Hollandais
- Dirk Pieters Zijlstra, Gebeurtenissen van Franeker, zedert den 14 Meij tot den 5 December 1787 (Franeker, 1787)
- Bergsma, W. e.a. - For uwz Lan, wyv en bern. De patriottentijd, p.138, 167.
- https://historischcentrumfraneker.nl/
- Kuiper, J.R., Jacobijnen en sansculotten in Friesland, De volkssociëteit van Leeuwarden en de Bataafse in De Vriije Fries, 1989.
- https://www.dbnl.org/tekst/_bij005189401_01/_bij005189401_01_0010.php
- Kingma, Joost, Ruiter voor de Republiek, p. 161
