Geleerde voorouders: Johannes Overney (Avernaeus)

Geleerde voorouders: Johannes Overney (Avernaeus) (No 16.864)

Dit artikel is het eerste uit een serie over mijn voorouders die als geleerde, bijvoorbeeld dominee of leraar actief zijn geweest en verbonden zijn met Friesland.

Dit eerste artikel gaat over de familie Overney, een familie van predikanten.

Johannes Overney was priester en later van 1567 tot 1572 pastoor van de Sint Marienkirche in Warendorf, in de buurt van Münster. Hij kwam oorspronkelijk uit het bisdom Keulen. Dat hij pastoor was is een interessant gegeven gezien het celibaat. Het was echter tijdens de reformatie niet raar als een pastoor overging naar het gereformeerde geloof en trouwde en kinderen kreeg. Hij wordt ook als Johannes Aberney aangeduid. Als pastoor heeft hij in de vicarie (1) gewoond. Deze was gevestigd aan de Kloosterstraat 10 in Warendorf. De meeste inwoners waren calvinist of luthers, in elk geval protestant en het lijkt erop dat Johannes Overney als katholiek ook protestante kinderen doopte. In het boek Der Konfessionsstaat wordt Johannes een humanistisch opgeleide pastoor genoemd die naar het calvinisme neigde. In 1597 werd hij uit zijn ambt gezet en verliet hij Warendorf vrijwillig. Ook elders wordt hij Luthers gezind genoemd. 

Afbeelding 1 Plaats waar de vicarie heeft gestaan, Klosterstrasse 10 Warendorf, waar priester Johannes Overney tijdelijk gewoond heeft

Afbeelding 2 Warendorf in 1616, ets van Johan Gigas

Hij is daarna naar Lochem gegaan. Daar is hij van 1598 tot 1609 predikant geweest. Hij was ook predikant te Laren, wat daar vlak bij ligt. In Lochem heeft hij de hervormde gemeente heropgericht. In 1599 vroeg hij aan de provinciale synode, die in Harderwijk bijeenkwam, om terugbetaling van reiskosten, een gereformeerde koster in plaats van de katholieke waar hij nu mee zat opgescheept en een verhoging van zijn traktement welke "in deser duyrer tyt" slechts 300 gulden bedroeg. Hij kreeg daar de oude pastorie als woonruimte (de Wheeme of Wedemhof). Dit pand stond op de plek dat nu aangeduid wordt met Markt 9 in Lochem.

Afbeelding 3 Markt 9 te Lochem waar vroeger de Wheeme  (pastorie) stond waar Johannes Overnei woonde en  nu een slagerij gevestigd is

In 1609 is hij vervangen wegens ziekte en hij is uiteindelijk tussen 1 mei en 31 juli 1611 overleden. In het lidmatenregister staat zijn naam met de aanduiding "minister verbi dei" (Dienaar van het Woord van God), afgekort VDM, ter aanduiding van een predikant binnen sommige lutherse en gereformeerde kerken. De uitdrukking dateert uit de Tweede Helvetische Bekentenissen van 1562, waar de Zwitserse hervormer Heinrich Bullinger een credo formuleerde dat zich over de Duitstalige landen verspreidde. De hervormingstheologie van Maarten Luther was volgens hen niet compleet totdat Luther stelt dat Gods vergeving en rechtvaardiging werkt door het Woord van God, waardoor de pastoor een verbi divini minister wordt. Dit betekent dat Johannes inderdaad de overstap heeft gemaakt naar het hervormde geloof.

Afbeelding 4 Pagina uit het lidmatenboek van de Hervormde gemeente van Lochem met de vermelding van Johannes Overneus minister verbi dei

Het was een kleine gemeente in Lochem met ongeveer 100 leden. De Roomse kerk was er nog stevig vertegenwoordigd. In 1606 werd Lochem tijdelijk door de vijand bezet. De Lochemse burgerij had geen andere keuze dan zich over te geven aan de Spaanse veldheer Ambrogio Spinola, die in ruil voor de overgave godsdienstvrijheid bood. Drie maanden later werd Lochem heroverd door het Staatse leger onder leiding van Ernst Casimir van Nassau, een neef van prins Maurits. 

Afbeelding 5 De belegering van Lochem door Spinola in oktober 1606

Maar Lochem is door meer rampen getroffen. Het kerkgebouw en ook de Wheeme zelf brandden op 6 april 1615 af, net als de rest van de grotendeels houten stad, op vier huizen na. 

Van een zoon, Nicolaas Johannes Overney is weinig bekend, behalve dat hij in 1579 is geboren. Dat komt waarschijnlijk omdat hij niet de naam Overney gebruikte, maar zich Nicolaas Johannis of Klaas Jans noemde. Hij was predikant in Rijperkerk en Hardegarijp van 1600 tot 1616 en ging met emiraat in 1616. Hij is overleden na 1619.  Hij was gehuwd met Hiske Folkerts uit Goutum. In 1599 kocht hij een latijns talig werk over concilies. Hij had een zoon Jacobus Johannes Nicolaas Overney, geboren op 18 december 1599, overleden in 1672 en twee dochters Wytske, geboren in 1609 en Griet, geboren in 1610.       

Een tweede zoon, Johannes Overney (Avernaeus of Auernaei) wordt ook predikant. Hij is ook geboren in Warendorf, in 1567. Hij is overleden in 1629. Hij ligt begraven in Haskerdijken. Hij was in 1588 predikant in Marum. Van 1588 tot 1596 was hij predikant in Goinga. In 1598 is hij naar de classis van Franeker gegaan. Van 1596 tot 1601 predikant in Scharnegoutum in de Greate Tsjerke. Van 4 mei 1601 tot 1602 was hij predikant in Stavoren. Van april of mei 1602 tot 1605 was hij predikant in Wynaldum en tenslotte van 1605 tot 1629 predikant in Haskerdijken. Hij kreeg een pensie, uitkering: "Joannes Overney, predicant tot Hasschedijcken, voor sijn jaer pensie, boven de foedinge van vier koeyen te hoy ende te gras ende 't gebruick van de pastoors huisinge.", betaald uit de inkomsten van de in 1580 beslag genomen kloosters. In Haskerdijken volgende zijn zoon Jacobus hem na zijn dood op als predikant. Hij trad ook op als taxateur bij goederenscheidingen bij een overlijden.

Afbeelding 6 Grafsteen van Johannes Nicolaas Overney in Haskerdijken

Van 21 mei 1593 tot 4 mei 1601 was hij student aan de universiteit van Franeker. 

Afbeelding 7 Pagina uit het lidmatenregister van de hervormde kerk van Franeker 16 december 1593

De gewoonte om namen te latiniseren maakt het zoeken lastig. Hij wordt aan de universiteit Joannes Warendorpius Overnaeus genoemd. Elders wordt hij Johannes Overnejus of Averaeus genoemd. Hij was destijds niet de enige student die uit Duitsland kwam. Franeker had een goede naam als universiteit en trok veel studenten met een gereformeerde achtergrond. Op 21 mei 1593 is hij met zijn studie begonnen.

Afbeelding 8 De Universiteit van Franeker
 

In 1592 was hij ouderling van de synode van Leeuwarden. In 1605 is hij taxateur bij een goederen scheiding na een overlijden. Hij was getrouwd met Lysbeth Tyss Wittedochter. Hij had zes zonen, die allemaal predikant zijn geworden:

Johannes, geboren in 1602. Hij begon aan zijn studie in Franeker op 12 maart 1617. Hij was predikant van 1628 tot 1657 in Oudehorne, overleden 11 oktober 1657 te Oudehorne, Schoterland. Op 5 juni 1656 is Johannes te Pietersbierum getrouwd met Jancke Douwes uit Leeuwarden. Hij was in 1636 en 1650 lid van de Synode te Bolsward, 1651 lid van de Synode te Franeker en in 1654 te Leeuwarden.

Martinus, geboren in 1597, hij studeerde in vanaf 17 april 1617 in Franeker en hij was predikant van 1639 tot 1656 in Gaastmeer en van 1619 tot 22 oktober 1639 in Oppenhuizen. Hij is overleden op 18 februari 1656 in Gaastmeer en was getrouwd op 10 december 1620 met Aleida Gerbens. 

Abraham, geboren in 1605. Samen met zijn broers Isaak en Jacobus is hij op 13 september 1625 begonnen aan de studie theologie. In 1628 was hij nog student aan de universiteit in Franeker. Daarna was hij predikant in Scharnegoutum van 1634 tot zijn dood in 1681. Hij was getrouwd met Lijsbettie Roos op 28 juli 1633 in Leeuwarden en daarna met Richtje Alberts in 1640. In 1652 is hij vanuit de classis Sneek correspondent geweest naar Zuid-Holland. In 1674 werd hij afgevaardigd naar de Synode van Utrecht. Het verhaal gaat dat hij geen lijkredes mocht houden, maar het toch deed waardoor hij in aanvaring kwam met de Classis. Hij liet zich door een Classis niet censureren. De terugval in inkomen zorgde ervoor dat predikanten te lang doorgingen voordat ze met emiraat gingen. Dit was bij Abraham ook zo en hij was vergeetachtig geworden toen hij tenslotte om ontslag vroeg.

Isaak, geboren in 1609, en net als zijn broers Abraham en Jacob student in 1628 in Franeker. Daarna was hij predikant van 1632 tot 1639 in Suawoude en van 1639 tot 1654 in Oppenhuizen. In 1626 studeerde hij in Franeker. Hij was getrouwd met Aaltie Pieters de Falck uit Leeuwarden op 11 mei 1633 in Leeuwarden. Op 10 april 1640 werd hij lid van de Classis. Hij is overleden op 3 januari 1654. Isaac en Abraham waren beide lid van de studentenvereniging ex gymnasio Leovardiensi. Zijn zoon heette ook Abraham en doopte in Sneek.

Petrus, geboren in 1607 en overleden op 7 oktober 1667. In 1659 studeerde hij in Franeker. Hij kreeg regelmatig geld om zijn studie te kunnen betalen. Op 25 april 1662 kreeg hij van de Staten van Friesland een premie: "voor  die  gene,  die — sich  soude  willen  laten  promoveren  tot  Magister Artium,  doch  dat  sulx  publice  soude  moeten  geschieden". De Staten oordeelden dat hij zeer geschikt zou zijn : "Petrus Overnej stud. tot Franeker geaccordeert tot sijn promotie publicq tot Magister artin boven d'geconsenteerde hondert daelers noch hondert £ alsoo te samen a 250 £" . Hij promoveerde er tot Magister artin. Hij was dominee in Gaastmeer van 1656 tot 1667. Hij heeft ook een geslachtswapen laten maken. 

Afbeelding 9 Familiewapen Petrus Overneij, Liber collegii Franequerensis fundati MDCLXI, tresoar 413 HS

Wellicht is Petrus het meest avontuurlijk geweest. Hij is als scheepspredikant op het schip gaan varen. Hij heeft echter de pech gehad dat hij in de tweede Engels-Nederlandse oorlog (1665-1667) terecht kwam en gevangen genomen werd. Hij schreef daarom een brief, in het latijn, aan de dominee van de Dutch Church aan de Austin Friars in Londen om hen te vragen om te bemiddelen om hem vrij te krijgen. Hij legt in de brief uit dat hij een predikant was, een Master of Arts, aan boord van een Nederlands schip genaamd Frisia. Maar toen dit schip door de Engelsen in brand werd gestoken, werd hij eerst als gevangene vastgehouden in Ipswich, daarna in Colchester en ten slotte in Chelsea College, de ergste en meest verderfelijke van alle gevangenissen.

Afbeelding 10 De tekst van de brief van Petrus Overneij in het latijn van 30 september 1665

De Tweede Engels-Nederlandse oorlog (1665-1667)

Wegens een verschil van mening over het financiële beleid werd er in Friesland op 5 mei 1597 beloten tot het oprichten van een eigen admiraliteit. Daartoe werd op 14 juni van dat jaar door de Staten-Generaal besloten. Ook de Groningers betaalden eraan mee. Deze Fries-Groningse admiraliteit werd gevestigd in Dokkum. Later werd de admiraliteit naar Harlingen verplaatst, vanwege de benodigde diepgang van de grotere schepen. Bij het uitbreken van de oorlog verzamelde het Friese eskader zich bij Texel. De bemanning was voornamelijk geworven onder zeelui van de koopvaardij.  Op 24 mei voer de vloot uit. De schepen 'Zevenwolden', 'Groeningen', 'Prinses Albertine', 'd'Elf Steden', 'Westergo', 'Omlandia', 'Frisia', 'De Postillon van Smirna', 'Hollandia' en 'Oostergo' met een gezamenlijke bemanning van 2279 matrozen en 700 kanonnen vertrokken. Zonder dat het tot een groot treffen kwam doorkruiste de vloot de Noordzee waarbij verschillende Engelse schepen tot zinken werden gebracht.

Onder leiding van Michiel de Ruyter werd door onder andere Friese schepen in 1666 slag geleverd bij Duinkerke in de Vierdaagse Zeeslag. In totaal verloren de Engelsen tien schepen en 2800 man, tegenover de vier schepen en de tweeduizend man die de Nederlanders verloren. In de Tweedaagse Zeeslag sneuvelden Tjerk Hiddes en Coenders en werd de Friese vloot zwaar beschadigd. Het bevel over het Friese flottielje kwam nu feitelijk bij Enno Doedes Star te liggen.

Ook in het laatste jaar van de Tweede Engelse Oorlog, 1667, bleef de Friese Admiraliteit actief schepen uitrusten. In de Tocht naar Chatham leverde de Admiraliteit een bescheiden bijdrage. De vloot kwam aanvankelijk te laat aan, maar wist met schepen als de Groeningen (tussen de 276 en 300 bemanningsleden en zeventig stukken geschut) onder leiding van Star toch een bijdrage te leveren.

De Slag bij Lowestoft

Er zijn meerdere schepen geweest met de naam Frisia, zo is er een schip met die naam in 1653 bij de driedaagse zeeslag bij Portland de lucht in gevlogen, maar het schip dat hier bedoeld wordt is gebouwd in 1653 en had aanvankelijk 34 kanonnen aan boord, later uitgebreid tot 42 stukken. Omdat er ook een ander schip was met de naam Frisia, werd dit schip aangeduid met Klein Frisia. Het had 155 man aan boord. In 1665 stond het onder leiding van W.J. Beijma en deed het mee aan de slag bij Lowestoft op 13 juni 1665. Tijdens de slag vloog het schip in brand en 100 man sprongen van boord en werden door de Engelsen gevangen genomen. Ook de Friese admiraal Auke Stellingwerf sneuvelde in deze slag als bevelhebber van het vierde eskader (4) op de Zevenwolden, waaronder ook de Frisia viel. De arme man werd door een kanonskogel in tweeën geschoten. Hij was nog geen 30 jaar oud. Van de 103 Nederlandse schepen gingen er 17 verloren waaronder het vlaggenschip Eendragt dat met admiraal Jacob van Wassenaer Obdam de lucht in ging toen de kruitkamer een voltreffer kreeg. In totaal waren 2000 zeelieden door de Engelsen gevangen genomen. 

Afbeelding 11 De slag bij Lowestoft 13 juni 1665

De Frisia was was 120 voet lang en 11¼ voet breed. De lengte-breedte verhouding geeft aan dat de Frisia nog is gebouwd als de traditionele Nederlandse fregatten. Het was een zeer ranke schip. De Engelse schepen waren breder en daardoor voor het geschut stabieler.  Dit fregatschip heeft vlakke en niet oplopende dekken. De geschutspoorten lopen niet met de berghouten mee maar zijn er op enkele plaatsen doorheen geboord, waardoor het langsverband werd afgezwakt.  Bij de slag werd het schip door branders in brand gestoken. Ook Beijma was met een deel van de bemanning van boord gesprongen, door de Engelsen gered en gevangen gezet. 65 man bleven aan echter boord. Het schip werd zonder masten door Zeeuwse oorlogsschepen binnen gesleept. In augustus 1665 was het alweer hersteld. Op 4 en 5 augustus 1666 deed het schip met als kapitein Jan Pietersz. Vinkelbos onder commando van Jan Evertsen en Michiel de Ruijter mee aan de Tweedaagse zeeslag. Op 21 juni 1667 voegde het schip met als kapitein Yde Hilkesz. Kolaert zich bij de vloot van Michiel de Ruijter die op weg was naar Chatham. 

Afbeelding 12  Klein Frisia, Wigerus Vitringa, inkt op ivoorkleurig paneel, Fries Scheepvaartmuseum

Zoals hierboven beschreven werd Petrus uit zee gered en werd hij gevangen gezet. Uit brieven en berichten van diplomaten blijkt dat de omstandigheden waaronder de Nederlandse zeelieden en soldaten werden vastgehouden erbarmelijk waren. Dit had meerdere oorzaken. Het waren veel gevangenen en de logistiek was daar niet op afgestemd. Er was een chronisch gebrek aan geld en Engeland had andere zorgen met de Great Plague en de Grote brand in september 1666 die London voor een deel in de as legde. Daarnaast was er een felle propaganda oorlog gaande tussen de twee landen en werden de Engelse gevangenen in Nederland niet veel beter behandeld. De situatie in Chelsea College was dramatisch: "...die of hunger, thirst, cold and other deprivations, that are worse than quick death by water, fire or the sword ... in inconceivable numbers ... which is a violation of the Rights of Nations...” De gevangenen moesten op stro in de buitenlucht slapen zonder beschutting. Velen van hen werden ziek. Een Nederlandse delegatie probeerde wel kleding en medicijnen en citroenen tegen scheurbuik te leveren, maar dat ging moeizaam. Een aantal gevangenen werd te werk gesteld wat hen de kans gaf om te ontsnappen. Deze ontsnapte  gevangenen zochten vervolgens hulp om terug naar Nederland te kunnen gaan. Andere gevangenen werden geruild tegen Engelse gevangenen. In beide gevallen hielp en bemiddelde de Nederlandse Gemeenschap in Engeland.  Dit werd gecoördineerd door de Church of Austin Friars, een protestantse gemeenschap in Londen die de goedkeuring had van Oliver Cromwell. Repatriering van gevangenen ging via Vlaanderen. De Church of Austin Friars was in 1550 door Nederlandse vluchtelingen opgericht en was daarmee de oudste Nederlandse protestantse gemeenschap ter wereld. Het was aan deze kerk waaraan Petrus zijn noodkreet had gericht. Of hij inderdaad via bemiddeling van deze kerk is vrijgelaten of op een andere manier naar Nederland is teruggekeerd is niet bekend. Waarschijnlijk heeft hij moeten wachten tot de Vrede van Breda was getekend op 31 juli 1667. Artikel X van het Verdrag van Breda specificeerde ‘dat gevangenen aan beide zijden, van welke graad, waardigheid of toestand ze ook zijn, zullen in vrijheid worden gesteld, zonder losgeld of enige andere prijs voor hun vrijheid, mits betaald wordt voor schulden die zij hebben aangegaan voor voeding. Dit werd door beide partijen anders uitgelegd en leidde tot financieel getouwtrek en en een soort koehandel waarbij bijvoorbeeld een kapitein zou worden uitgewisseld voor tien gewone zeelieden en een kapelaan voor drie. Al met al duurde het tot december van het jaar tot alles was afgehandeld. Bronnen spreken elkaar tegen. In een bron staat dat hij is overleden op 10 juli 1667. Hij zou dan eerder vrij zijn gekomen, maar heeft dan niet lang van zijn vrijheid kunnen genieten. In een ander bron wordt echter het jaar 1672 genoemd. Hij zou op 3 november 1672 in Gaastmeer zijn overleden. In een derde bron staat dan weer dat de kleine dorpjes Noorder- en Zuiderdrachten samen met Boornbergum en Kortehemmen een kerkelijke gemeente vormden en dat na de aanleg van de Drachtstervaart in 1641 en de daarna op gang gekomen bevolkingsgroei in Drachten de behoefte gevoeld werd om een eigen gemeente te stichten. In 1667 was het zover. en was Petrus Overney als de eerste predikant van de nieuwe gemeente beroepen. Hij werd in 1674 opgevolgd door Jacobus Duursma. 

Jacobus, tenslotte, is geboren op 18 december 1599 en was in 1628 student aan de universiteit van Franeker en daarna predikant van 1630 tot 1646 in Haskerdijken en van 1646 tot 1671 in Pietersbierum. Hij schijnt enkele malen moeilijkheden met de classis te hebben gehad wegens dronkenschap. Hij was getrouwd op 26 juli 1660 met Lysbeth Edes Wiarda uit Heerenveen. In 1663 was hij schoolmeester in Schalsum. Hij is overleden 10 mei 1672. Hij twee zoons, een genaamd Minne Jacobs Overney, geboren in 1645. Deze werd schoolmeester in september 1633 in Schalsum en de ander David Jacobsz Overney geboren in 1640 en overleden in 1672.  

Kaap de Goede Hoop

Een ander met de naam Johannes Overney (ook wel Overnaijs), en niet te verwarren met "opa Johannes II en bet-overgrootvader Johannes I", was de kleinzoon van Johannes II. Ook hij werd predikant. Hij was dus oomzegger van Isaac, de vader van Petrus de klokkengieter en voorvader en zoon van Jacobus. Deze Johannes is dus geen voorvader, maar wel familie en zijn leven is interessant genoeg om er aandacht aan te schenken. Op 25 april 1656 heeft hij belijdenis gedaan. 

Afbeelding 13 Pagina van het lidmaatboek Franekeradeel waaruit blijkt dat Johannes op 25 april 1656 belijdenis heeft gedaan en schoolmeester was in Schalsum

Johannes is leraar in 1671 in Franeker. Daarvoor was hij schoolmeester in Schalsum van 1656 tot 1662. "Joannes Overnaijs, student, verscheen 22 Maart 1655 voor de klassis van Amsterdam en verzocht praeparatoir te worden geëxamineerd, om te zijner tijd te worden gezonden naar O.-Indië, daartoe inleverende zijne kerkelijke en academische attestatiën, welke gelezen en goedgekeurd zijnde, is hem zijn verzoek toegestaan en ter verklaring opgegeven de tekst Joh. 4 : 29".  Hij is de zoon van Jacobus Overney. Hij is in 1678 getrouwd met Berber (Barbara) Sijmonsdochter Rottinga uit Leeuwarden. In 1678 gaat hij naar Kaapstad (Zuid-Afrika) en kom daar aan op 17 oktober 1678. Op 18 oktober 1678 wordt hij daar tot predikant aangesteld. Hij was eigenlijk met het schip Het Wapen van Alkmaar (2) op weg naar Oost-Indië, maar toen hij de Kaap aandeed, verzocht men hem zeer dringend hier te blijven daar de gemeente al veertien maanden "herderloos" was. 

Dit wordt ondersteund door de volgende passage: "Den Terwardige Joannis Overney bedienaar des godelykes  woords alhier en in die qualiteijt inden jaare 1678 met  t Schip 't Waapen van Alckmaar uijtgevaaren versoeckt seer gedienstig, dat de weghmakinge van een halve maant jaarlycx aen sijn schoon moeder Catharina Willems by de Boecken aldaer magh werden aengeteeckent dat hy d' voorsz weghmakinge retracteert aengesien den voorn. Persoon is overleden en syn Eerwaarde alhier met Vrouw en kinderen is versien." 

Kennelijk voorzag hij zijn schoonmoeder van een inkomen maar was dat niet meer nodig omdat ze inmiddels was overleden.

Afbeelding 14 Het Wapen van Alkmaar, een pinas, gebouwd in 1671

Johannes willigde in en was zeer ingenomen met de plaats en zijn werk. Dit is wat hij onder andere aan de Classis Amsterdam rapporteerde: "De E. Achtb. Raad heeft mij de eere gedaen ende versogt hier te blyven, t’welck van mij ooc met een gewillige genegentheid is aengenomen, verhopende dat de opperherder J. Chr. mij met zijn kragt en gaeven sal aendoen, om deselve als een onberispelyck voorbeelt voor te gaen en Hem veele sielen toe te brengen. Ick dancke mijn Godt dat Hy my hier gebragt heeft, also ick ten liooghsten vergenoeght ben ; want hier een tamelycke gemeente, en burgerlyck volck, en hier is een fraei man die het opperhooftschap bekleedt en een zeer ordentelycke regeeringe, en kan alsnog niet anders vermercken — sonder roem gesproken — als een goet genoegen." 

Afbeelding 15 Vermelding van Ioannes Overneiij op de lijst uit 1684 met Namen der tegenwoordige Predicanten in india nevens haar residentie plaatsen. Hij staat onderaan vermeld bij De Caap.

Afbeelding 16 Kaap de Goede Hoop met de tafelberg in de achttiende eeuw

Een van die eerste dingen die hij deed, was om aan die Classis van Amsterdam te schrijven en om inlichtingen te vragen in verband met de doop van slavenkinderen die uit heidenouders geboren zijn maar door Christenen zijn opgevoed. Hij trok zich kennelijk het geestelijk lot van de slaven aan. De Classis van Amsterdam had daar geen oren naar, naar het schijnt omdat deze bang was om vervolgens geconfronteerd te worden met het dilemma dat christen zijn en slaaf zijn niet samen kunnengaan.

Johannes was de achtste predikant die ze in Kaapstad sinds de stichting van de kaapkolonie hadden. Hij woonde in de helft van een huis dat een luitenant, genaamd Jan Baptista Dubertine voor zichzelf had laten bouwen met bouwmateriaal van de VOC. De Commissaris-generaal van Reede was daarachter gekomen en had de luitenant wegens corruptie ter dood willen veroordelen. Een aantal dames van de Kaap waren het daar niet mee eens en kwamen voor de luitenant op, waarop van Reede de man maar naar Mauritius verbannen heeft. Het fraaie huis werd vervolgens aan de predikant ter beschikking gesteld. De tekst in een brief van juli 1685 die in de archieven van de VOC te vinden is luidt:

"In gevolge van 't welke hebben de opgeml heeren gecommitteerdens ten daege voorsz: haer vervoeght, naer der E: Comp:s huijringe ,staande als voorsz: omtrent gemelte der E: Comp:s paerdestal, en naar voorgaende Jnspectie 't selve bequaem g'oordeelt tot een woonhuijs voor den voornoem: predikant overneij, ende hem 't selve vervolgens door ordre van sijn hoog Ed:t in verwisseling van sijne jegen ,woordige wooninge aen bieden is oock de voorsz huijsinge bij den voors Praedikant danckbaerlijck g'accepteert."

Afbeelding 17 Passage waarin staat dat Hendrick Ardriaen van Reede tot drakensteijn predicant Johannes Overneij een woonhuis toewijst (wat overigens eerst een paardenstal was) en dat zijn huidige woonhuis zou worden omgebouwd tot school

Van Reede droeg verder het toezicht op het onderwijs aan slaven aan de zorgen van Overneij op.

Afbeelding 18 Lijst met predikanten van Kaap de Goede Hoop

In de boekhouding van 18 november 1683 wordt Johannes Overnei direct onder commandant van der Stel onder het kopje Casse Credit vermeld met een toelage van 13 Reaal, hetzelfde bedrag dat een kapitein krijgt.

Afbeelding 19 De boekhouding van Casteel de Goede Hoop van 18 november 1683

Stellenbosch

In 1686 werd door Johannes Overney in Stellenbosch een afzonderlijke gemeente gesticht. Hij hield er de eerste dienst "in een der best gelegene en bekwaamste Vrijmans Woningen", op zondag, 13 oktober 1686 en preekte over Jes. 52: 7:"Hoe wonderlijk klink op die berge die voetstappe van hom wat die goeie boodskap bring, wat vrede aankondig, wat die goeie tyding bring, wat redding aankondig. wat vir Sion sê:"Jou God is Koning! en doopte drie kinderen. Sinds de stichting van de gemeente ging hij er alle drie maanden heen om de diensten waar te nemen. In februari van het jaar daarop werd de hoeksteen van een eerste kerkgebouw gelegd. Daar de samenwerking zeer hartelijk was, ging het 

zeer voorspoedig met het bouwen. Vooral de Gouverneur, Simon van der Stel, naar wie het dorp is genoemd, toonde grote belangstelling in de zaak. Johannes Overney had een redelijke relatie met gouverneur Simon van der Stel. De kleine kerk, niet meer dan een soort loods, was met lokale stenen gebouwd en met witkalk geschilderd. Het zadeldak was met stro bedekt. In december 1710 brak er een brand uit waarbij ook de kerk afbrandde. Op vroege tekeningen staat het kerkje getekend met een klokkentoren.  

Afbeelding 20 Een kaart van de Kaap 

Afbeelding 21 Stellenbosch in de achttiende eeuw

Afbeelding 22 Stellenbosch in 1705

Een gestolen schat?

Op 23 februari 1687 voelde Johannes zich gedwongen om vanaf de kansel op te roepen tot het staken van het verspreiden van geruchten dat hooggeplaatsten geprofiteerd hadden van de plundering van een wrak, genaamd de Nossa Senhora de los Milagros. Het was een zaak die werd omgeven door veel controverse en mysterie. De Nossa Senhora de los Milagros was een Portugees schip met 30 kanonnen en 150 manschappen, onder bevel van vice-admiraal Don Emmanual Da Silva, een goede vriend van de Portugese koning. Het schip was op 27 februari 1686 vertrokken uit Goa in India naar Portugal, met geschenken van koning Phra Narai van Siam toen het verging bij Kaap Agulhas. Per vergissing was deze kaap aangezien voor kaap de Goede Hoop. Als gevolg daarvan liep het op 16 april 1686 bij Struisbaai aan de grond, waarbij 7 of 8 mensen verdrinken. Aangezien ze nog steeds denken dat ze vlakbij Kaap de Goede Hoop zijn gaat het restant van de bemanning en passagiers lopend naar hen bestemming, al het voedsel wat nog aan boord is achterlatend. Onderweg sterven 50 door uitputting, honger en dorst, waaronder de zoon van de kapitein. De Portugezen laten vervolgens de Siamese delegatie in de steek en deze werd pas een maand later door een reddingsploeg die vanuit Kaap de Goede Hoop was gestuurd gevonden. Ze waren in erbarmelijke toestand want ze waren doodsbang voor de plaatselijke Hottentots en voortdurend op de vlucht geweest. Hoeveel mensen er in totaal op het schip zaten is nooit duidelijk geworden. Het aantal overlevenden was in totaal 132.Afgezien van de grote bemanning en drie Siamese ambassadeurs, waaronder Ok-Khun Chamnan Chaichon, en hun staf waren er een drietal jezuietenpriesters als passagiers aan boord. 

Afbeelding 23 Ambassadeur Ok-Khun Chamnan Chanchon, getekend door Carlo Maratta

De Portugese officieren realiseerden zich dat er weinig hoop was om het wrak te redden en droegen hun rechten op het schip over aan de Compagnie. Simon van der Stel stuurde onmiddellijk een bergingsploeg van zeven man, bestaande uit luitenant Olaf Bergh, de jongste zoon van een Zweeds/Noorse aristocratische familie, de Fiscaal Johannes van Keulen, en enkele mannen onder wie Arent Hendricks. Bergh ging aan boord van het wrak en werd gevolgd door vier andere leden van de partij. Aan boord werden ze verrast toen ze een jonge slaaf, Antonius van Mocambique genaamd, aantroffen die de bezittingen van zijn meester, pater Joseph de la Graria, bewaakte. Vanwege de ruwe zee bleef Olaf Bergh twaalf dagen op het wrak en in het licht van latere gebeurtenissen kan alleen worden geraden wat er in die periode is gebeurd. Toen de groep terugkeerde, leverden ze wat waardeloze spullen in. De goede stukken verkochten ze in Kaapstad, waarna ze gingen gokken en feestvieren van de opbrengst. Gouverneur Van der Stel liet de hele groep arresteren. Beschuldigingen en geruchten waren wijdverbreid en velen in hoge posities aan de Kaap bevonden zich onder verdenking. Ook Johannes Overney bevond zich dus in de niet benijdenswaardige positie om vanaf de kansel van zijn kerk te moeten getuigen van de onschuld van hoog geplaatsen. Er werd ontdekt dat een waardevol gouden kruis met acht diamanten, een zilveren filigrein geurbol en een rozenkrans waren verkocht aan een van de bewoners door een van de bergers, Arent Hendricks.

Afbeelding 24 Een weinig flatteus portret van  Olaf Bergh rond 1695

En in de tuin van Olaf Bergh heeft men een voorraad scheepsbuit opgegraven, waaronder een fles met muskus. Hoewel Bergh later zijn aandeel in de diefstal toegaf, betrok hij Van der Stel zeer onvoorzichtig bij de zaak door te stellen dat hij mondeling aangifte had gedaan bij de gouverneur die hem had geadviseerd over de zaak te zwijgen. Bergh erkende het bezit van enkele van de gestolen artikelen, werd veroordeeld en opgesloten op Robbeneiland. De Kamer van Zeventien gaf hem uiteindelijk de keuze om met zijn vorige rang naar Ceylon te gaan of als vrije burger aan de Kaap te blijven. Bergh koos voor Ceylon, waar hij zich kennelijk positief onderscheidde, want later kwam hij terug als kapitein. 

 

De Portugezen werden op het eerste het beste Portugese schip naar Portugal gezet. De arme  Siamezen (in de bronnen mandarijnen genoemd) hadden minder geluk en moesten maanden wachten voordat ze een boot via Batavia naar Siam terug konden krijgen. Overigens was dit niet de eerste delegatie van Siam en ook niet de laatste. 

Maar hoe is het met de schat afgelopen? Ene Charles Shapiro van Aqua Exploration begon zijn zoektocht naar de Nossa Senhora dos Milagros in 1981. Hij bouwde een uitgebreid onderzoek dossier op uit verschillende archieven en bibliotheken in Zuid-Afrika en Nederland. Charles dacht dat het schip erg diep onder het zand begraven lag en dat het daar voorlopig ook wel zou blijven liggen. Ook anderen waren inmiddels op zoek naar het schip en vonden scherven en andere brokstukken die te dateren waren rond de tijd van de schipbreuk. Pas in 2003 was er zekerheid dat het inderdaad de Milagros was. Een schat was er niet maar het schip zelf zelf heeft grote historische waarde.

Johannes overleed begin mei 1687 in Kaapstad aan de gevolgen van koorts. In het dagregister van het Kasteel de Goede Hoop wordt het opgetekend dat hij een bedroefde vrouw en vijf kinderen achterliet.

Afbeelding 25 Passage uit het dagregister van begin mei 1687 van het Casteel de Goede Hoop

Na zijn dood werd gouverneur Van der Stel peetvader van enkele van zijn zes kinderen. Na zijn dood werd er namelijk nog een kind geboren, dat naar zijn vader werd genoemd, Johannes. De weduwe van Johannes, Barbara Simons Rottinga, werd in 1688 bedreigd door een dronken smid, genaamd Berndt Burger. Uit het verslag van de rechtbank van 3 maart 1688: "die beskuldigde omtrent 3 weke gelede aan huis van die tapper van Kaapse wyne hom dronk gedrink het en nie ontsien het om oproer in die huis te veroorsaak en die vrou van die huis ‘n vuishou in die gesig te gee nie, asook haar bowendien nog, benewens die weduwee Overneij, met ‘n ontblote mes te dreig, en gepoog het om hulle na buite te lok, - om na alle waarskynlikheid hulle daarmee aan te val". De man werd veroordeeld tot een geldboete en tot geseling in het Kasteel die Goeie Hoop. De weduwe van Johannes is overigens later hertrouwd met een boer, genaamd Henrik Persyn van Leyden, die later door wilde dieren (genoemd wordt een tijger, maar het was waarschijnlijk een leeuw) is gedood. 

Uit bovenstaande blijkt wel dat het een gevaarlijke omgeving was waarbij alle zeilen bijgezet moesten worden om te overleven. De kolonie was nog steeds vrij klein en bestond in 1688 uit:

Christenen:

Mannen:    254

Vrouwen :   88

Jongens:    119

Meisjes:    112

Bedienden: 39

Slaven:

Mannen:   230

Vrouwen:   44

Kinderen:   36

In totaal dus slechts 922 mensen.

De eerder genoemde Utrechtse edelman H.A. van Reede tot Drakestein heeft in 1685 als Commissaris-generaal van de Oost-Indische Compagnie drie maanden aan de Kaap doorgebracht. Hij heeft toen een dagboek bijgehouden met daarbij als bijlage een ‘Generaele rolle van alle Compagnies dienaren alhier aen Cabo de Bonne Esperance met aenwijsing van ijders qualiteijt, mitsgaders hoeveel tractement en costgelden deselve maendelijx genieten.’ Bovenaan staat de Commandeur Simon van der Stel met een gage van 150 gulden en 20 realen costgelden. Dan volgt Ds. Johannes Overneij van Franeker met 100 gulden en 13 realen. Bovendien kreeg hij een extra toelage van 20 gulden per maand, toen Van Reede hem belastte met de pastorale zorg voor het kortgeleden gestichte Stellenbosch. Uit het journaal van Van Reede:

SCHOOL TE STELLENBOSCH. TRACTEMENT VAN DS. JOHANNES OVERNEIJ VERHOOGD.

Voor de jeugd en de kinderen der inwoonderen aldaer was den Commandeur gelast een bequame schoole te doen maeken, ten eijnde deselve als in een wildernisse niet en mogten verwilderen, waertoe de bouwluijden aldaer gehouden waren als ten haren opsigten geschiedende mede de hand te bieden.

Ende dewijle den Eerwaerde predikant Johannes Overneij veel moeijten en sorge nam dese plaetse van de Caep of te gaen besorgen en sacramenten te bedienen, en desselfs verbonden tijt langh g'eijndigt sijnde, is denselven op approbatie van onse Heeren en Meesters toegeleijt f 120. per maent, en daervan acte uijtgegeven op folio 293 ingeschreven.

Dat was redelijk goed betaald. Een kapitein kreeg slechts 80 gulden en 13 realen, een sergeant 24 gulden en 4 realen, een corporaal 14 gulden  en 1 reaal, en een soldaat slechts 9 gulden en ¾ reaal. Door deze karige bezoldiging van deze laatsten werd de door de Compagnie verboden particuliere handel en corruptie in de hand gewerkt.

Dat voor deze salarisverhoging het ook voor Johannes Overneij sappelen was blijkt uit het feit dat hij op een veiling in 1681 ’n dosie met “lapjes en guirlande"' kocht. 

Afbeelding 26 Stellenbosch en omgeving

Evangelisatie

Hoewel de Nederlandse Hervormde kerk in het "moederland" geen serieuze poging deed om haar leden of voorgangers ervan te weerhouden van slavendiensten gebruik te maken, toonden verschillende godsdienstige voormannen in kerkelijke instellingen al vroeg belangstelling voor evangelisatie onder de negers. In 1644 werd verklaard dat slaveneigenaren er zorg voor hadden te dragen dat hun slaven in de Christelijke godsdienst werden onderwezen en alle negers tijd moesten hebben op een geschikte plaats bijeen te kunnen komen om onderwijs uit een catechismus te ontvangen. Ook stelde de classis van Amsterdam in oktober 1648 een memorandum op, waarin de directeuren van de West-Indische Compagnie werd verzocht regelingen te treffen voor onderricht aan de negers. Ds. Johannes Overney van Kaap de Goede Hoop verklaarde omstreeks 1679, dat alhoewel de negers "slaven waren, het mensen blijven en door ons uit hun slavernij niet in een slechtere, maar in een betere positie dienen te worden gebracht".

Dat klinkt nobel, maar hij had zelf ook slaven in zijn bezit. Op 26 januari 1679 werd Steven, door Rebecca van Baelbergen, de weduwe van de dominee welke Johannes Overneij had opgevolgd, Petrus Hulsenaer, door Johannes Overneij voor 80 Rand gekocht en op 10 mei 1679 verkocht hij een slaaf genaamd Jobique voor 40 Rand. (3). 

Johannes had, zoals hierboven aangegeven, zeven kinderen: Jacobus, geboren 19 februari 1679, Simon, geboren 6 april 1681, Abraham, geboren 26 maart 1684, Isaack, geboren 11 juni 1685, Eusebia, geboren 3 mei 1682, Johannes, geboren 16 november 1687 en Daniel 15 september 1686.

Afbeelding 27 VOC vlag 

Isaack Overneij trad op 7 mei 1709 in dienst van de VOC als soldaat op het schip Huis te Rozenburg. Op 15 januari 1710 kwam het schip in Batavia aan. De schipper heette Theunis Gerbrands. Het Huis te Rozenburg was een fluitschip en is in 1702 op de VOC werf in Amsterdam. Het schip was 130 voet lang en had een laadvermogen van 576 ton en een bemanning van 125 tot 150 koppen. Het is op 8 oktober 1720 voor 1.525 rijksdaalders verkocht. Op zich eigenaardig dat hij in dienst trad want zowel hij als zijn broer Jacob hadden in december 1708 een behoorlijke veestapel: Jacob had twee paarden, dertig ossen, 30 koeien, 10 kalveren en 700 schapen. Isaac had 4 paarden, 20 ossen, 15 koeien, 8 kalveren en 500 schapen.

Afbeelding 28 In diensttreding van Isack Overneij bij de VOC

Simon Overneij is geboren in 1681. Hij is gedoopt op 6 april van dat jaar in het bijzijn van gouverneur Simon van der Stel en zijn vrouw. 

Afbeelding 29 Pagina uit het doopboek van Kaapstad 1665-1695, zowel Simon als Eusebia staan er op vermeld, beide gedoopt met als getuige gouverneur Simon van der Stel

Simon komt voor op een monsterrol uit 1701 en staat geregistreerd als militair.

Afbeelding 30 pagina van de monsterrol uit 1701 met vermelding van Simon Overneij 

Hij trad op 14 november 1707 in dienst van de VOC als assistent van de (opper)koopman op het schip Schagerhaan. Dit schip ging naar Ceylon. Op 11 oktober 1708 kwam het schip aan in Ceylon. De Schagerhaan is door de Fransen op 16 augustus 1709 op de Malarbarkust bij Wingurla tijdens de Spaanse successie oorlog in het verre Oosten buitgemaakt met 25 man aan boord. Het schip had een tonnage van 180, dus het was een klein schip. Het was 85 voet lang. Of Simon toen nog aan boord was en hoe hij het ervan afgebracht heeft is onbekend.

Afbeelding 31 In diensttreding van Simon Overneij bij de VOC

Ook Abraham Overneij trad op 4 november 1708 in dienst van de VOC als assistent van de (opper)koopman op het schip Meervliet. De Meervliet was een fregat (of jacht) van 100 voet en in 1706 gebouwd op een werf in Amsterdam. Het had een bemanning van 50 zeevarenden en 47 soldaten. Het had een tonnage van 210 en de kapitein heette Laver de Hayman. Het schip was van 2 maart tot 24 maart 1709 in Saldanha Baai en kwam op 25 juli 1709 aan in Batavia. Tijdens de reis overleden er 5 zeevarenden. Op 3 augustus 1709 is hij in Azië uit dienst gegaan. De Meervliet is op 23 oktober 1720 voor 240 rijksdaalders verkocht.

Afbeelding 32 In diensttreding van Abraham Overneij bij de VOC

Een tweede bron bevestigd dit in de vorm van een Generale Monsterrol van alle compagnies dienaren van juni 1708.

Afbeelding 33 Vermelding van Abraham Overney op de Generale Monsterrol van juni 1708

Voordat hij in dienst ging bij de VOC zal hij in 1705 in of in de buurt van Stellenbosch hebben gewoond. Zie daarvoor het dagboek van Adam Tas over 4 januari 1706: "Des avonds quam Mr. Overneij hier. Hij bragt de groetenis van den Landdrost en Verseil en bleef t' mijnen huijse eeten en slaapen.

Dingsdag den 5e. 

Dingsdag den 5e. 'smorgens betoogen lugt met N. wind; 't reegende nog al bij buijen. Deesen morgen is Overneij met zijn pakje onder den arm na Stellenbosch gewandelt. Hij seide datse deesen dag van meening waaren na Drakenstein te rijden om aldaar op te neemen."  Abraham Overneij was een gecommitteerde voor de VOC belast met het jaarlijks opnemen van de bezittingen van de kolonisten.

Stellenbosch is op 6 november 1679 ontstaan.  In de woorden van Simon van der Stel, de naamgever: “Behalwe die gemelde landstreek Hottentots-Holland het sy Edele nog ’n sekere landstreek wat ongeveer 3 tot 4 uur daarvandaan geleë is, gaan besigtig. Dit bestaan uit ’n gelyke vallei wat etlike duisend morg pragtige weiland bevat, wat ook baie geskik is vir akkerbou. Deur die vallei loop ’n baie indrukwekkende vars water rivier die walle waarvan met pragtige hoe bome versier is en die bome is uiters geskik vir timmer- en brandhout. In die rivier is ook ’n klein eilandjie ontdek waar die water rondom stroom en wat ook met pragtige hoe bome begroei is. Daar het die Edele kommandeur vir die nagsy rus geneem en aangesien geen vorige ‘opperhoofd’ nog ooit van te vore hier was nie, het hy dit Stellenbosch genoem.”

Van der Stel gaf grond aan kolonisten die er wilden boeren. In 1680 kwamen er 8 families naar de streek en in 1684 woonden er 40 gezinnen in Stellenbosch. In 1688 woonden er 256 vrijburgers (4) in Stellenbosch en in 1700 was dit aangegroeid tot 359. De bedoeling was dat Stellenbosch een landbouwkolonie was ter ondersteuning van de Kaap. Maar de stichting en uitbreiding van Stellenbosch was een trendbreuk. Daarvoor was de Kaap slechts een bevoorradingsstation. Met de uitbreiding naar Stellenbosch was de kolonisatie van Zuid-Afrika pas echt begonnen.

De Vrijburgers moesten jaarlijks een tiende van hun oogst inleveren in ruil voor het gratis stuk land. De landdrost, een bezoldigde VOC ambtenaar, die onder andere verantwoordelijk was voor het wegennet, het uitroeien van gevaarlijke wilde dieren, onderhoud aan bruggen en was hij hoofd van de politie. Hij werd daarbij ondersteund door Heemraad. Een Heemraad was een vergadering van vrijburgers, een soort gemeenteraad.

Afbeelding 34 Kaart van Stellenbosch vlak na de stichting ervan

Simon van der Stel bleef een speciale band houden met Stellenbosch. Ieder jaar vierde hij er zijn verjaardag. Op 14 oktober 1686 op de Braak, het centrale plein in Stellenbosch, moet de gouverneur op een verhoging hebben gestaan en naast hem stond predikant Johannes Overney en luitenant Olof Bergh. De voornaamste ingezetenen mochten vervolgens de gouverneur gelukwensen met zijn verjaardag. Tegelijkertijd was er een kermis (vrijmarkt) met het Papegaaischieten als hoogtepunt.

Jacobus Overneij, de oudste zoon, ging niet varen. Hij werd veeboer. Hij woonde in de buurt van de klein-Bergrivier, en vierentwintig rivieren, een onherbergzaam gebied ten noorden van Kaapstad, in de Westkaap. In 1706 woonde hij  nabij de bergrivier en vanaf 1708 tussen de klein-Bergrivier en de Vier-en-twintig Riviere. Volgens een overzicht uit 1705 was hij alleenstaand. Hij had in 1709 toestemming gekregen om met zijn vee aan de oostkant van de Picketbergh aan de Crommerevier te verblijven. Aldaar schijnt hij bijna een kleine oorlog te hebben ontketend. Het verhaal begint met een waarschuwing van zijn kant dat 4.000 tot 5.000 Groot-Namakwas in aantocht waren en waarvan de voorhoede de olifantsrivier al had overgestoken met als doel de blanken en een aantal Hottentot kapiteins (bevriende relaties van de VOC) aan te vallen. Hij vluchtte samen met de Hottentot kapiteins over de Bergrivier richting het Swartland. Ook andere boeren vluchtten mee. 

Afbeelding 35 Deel van het verslag van het paniekverhaal dat Jacobus Overneij verspreidde zoals het op 3 oktober 1712 is opgeschreven 

Uit later onderzoek bleek dat Jacobus Overneij samen met drie Hottentots een paar maanden eerder over de olifantsrivier waren getrokken om met de Klein-Namakwas olifantstanden te ruilen. Nadat de transactie beklonken was wilde Jacobus ook nog vijf vaarsen (jonge koeien) hebben. Dat kon volgens de Klein-Namakwas niet, omdat die toebehoorden aan de Groot-Namakwas. Daarop had Jacobus de beesten met geweld aan zijn kudde toegevoegd. Of dit waar is of niet, het gerucht dat de Groot-Namakwas wraak wilden nemen was geboren en er werd daarom een commando gevormd van soldaten en burgers uit de Kaap onder leiding van luitenant Kaje Jesse Slotsboo. Aan het commando sloten zich nog vier loyale Hottentots kapiteins met 55 man, gewapend met pijl en boog en assegaai aan, zodat het legertje tenslotte uit 181 man bestond. Ze vertrokken op 17 oktober en na 40 dagen zoeken naar een vijand en 300 km verder gaven ze het tenslotte op. Nergens was een vijand te bekennen. Jacobus werd eens stevig ondervraagd en hem werd later, in november 1712, een ander stuk land toegewezen, bij de Boesmanrivier, dichter bij Kaapstad, waar hij zijn vee mocht weiden, verder weg van eventueel boze buren... (5)

In het conflict in 1706 tussen een aantal vrijburgers, waaronder Adam Tas, en de gouverneur Willem Adriaen van der Stel, welke van corruptie beschuldigd werd, had Jacobus door middel van een ondertekende steunbetuiging voor Van der Stel partij gekozen. Dit lijkt me ook vrij logisch, aangezien de vader van Willem, Simon van der Stel, van hem of in elk geval van enkele van zijn broers peetvader was. Bij de doop van zijn broer Simon Overneij was de vader van Willem, Simon van der Stel met zijn vrouw, Cornelia Six, ook aanwezig geweest. Bij de doop van Abraham Overneij was Willem van der Stel met zijn vrouw Maria de Haese aanwezig. Overigens werd Willem van der Stel kort daarna van zijn functie ontheven, dus er zal wel iets waar zijn geweest van de klachten over corruptie.

Eusebia (Zevia) Overneij, de dochter van Johannes was op 31 augustus 1698 getrouwd met Jacob Cloete (Kloet). In 1710 scheidde zij van hem en hertrouwde ze op 29 mai 1712 met Heinrich Schmidt.

Jacob Kloet was geboren in Sangerhausen in Duitsland. Een paar jaar na de scheiding stierf hij. Ook Heinrich (Hendrik) kwam uit Duitsland. Hij is in 1680 in Marburg geboren.

Geraadpleegde literatuur en bronnen:

(1) Vicari is een term die eeuwenoud is welke een betekenis had in de katholieke kerk. Oorspronkelijk was de vicarie in de Middeleeuwen een afgezonderd vermogen waarvan de opbrengst bestemd was voor het levensonderhoud van een priester. Deze vicaris moest daarvoor aan een bepaald altaar een of meer heilige missen opdragen, in gebeden bepaalde personen gedenken en eventueel nog andere, in de stichtingsbrief opgedragen, taken uitvoeren. De inkomsten van zo’n vicarie werden gegeven aan een door de collator uitgekozen vicaris die formeel door de geestelijke overheid (de bisschop) in dit geestelijk ambt werd gesteld. De collator was de stichter of zijn opvolger, die het collatierecht had (ook patronaatsrecht genoemd). De vicaris was dan bezitter van de vicarie geworden onder de verplichting de vicariegoederen te beheren en die daarvoor kon optreden in het rechtsverkeer.

(2) Johannes Overney vertrok op 21 mei 1678 met het schip Wapen van Alkmaar vanaf Texel en kwam op 17 oktober 1678 in Kaap de Goede hoop aan. Hij was op weg naar Indië. Het Wapen van Alkmaar was een zogenaamde Pinas.  De pinas had een vrij hoge boeg en twee dekken. Het onderste van de twee (de overloop) liep ononderbroken over de hele lengte. Het bovenste dek (verdek) was verdeeld in een iets verlaagde bak met een verhoogd bakdek. Daarna kwam een gedeelte van het verdek dat doorliep tot aan het schot van de stuurplecht, waarachter het verdek weer iets lager was. De hoge verschansing van het open dek verbergt alle scherpe contouren, zodat het een zeer evenwichtig scheepje is.

Ongeacht hun grootte hadden de schepen van dit type drie masten: de fokkemast, waartegen de boegspriet op het bakdek leunde; aan de boegspriet zat een blinde ra met blinde en bovenblinde; de grote mast, waarvóór zich het grootluik bevond en de bezaansmast met daarachter de kolderstok, die door dek en halfdek liep.

Het Wapen van Alkmaar was in 1671 in Amsterdam gebouwd op de VOC-werf voor de kamer van Amsterdam. Hij was 160 voet lang en 38,25 voet breed en een holte van 13 voet. Het laadvermogen was 892 ton en de bemanning bestond uit 250 tot 300 koppen. Om precies te zijn waren er 212 zeelieden en 64 soldaten en 7 passagiers aan boord. 6 passagiers, waaronder dus Johannes Overneij en zijn vrouw, zijn in Kaapstad van boord gegaan. Dat de reis gevaarlijk was blijkt wel uit het feit dat er 2 zeelieden en 2 soldaten op de heenreis waren overleden. Het schip is uiteindelijk in 1690 vergaan bij de Shetland eilanden.

(3) Anna J. Böeseken, Slaves and Free Blacks at the Cape 1658-1700 (Cape Town: Tafelberg, 1977), p.136, 137 Jobique was waarschijnlijk een vrouw, afkomstig van de kust van Malabar (zuidwestelijke kust van India).

(4) Vrijburgers waren dienaren van de VOC, die na afloop van hun contract vergunning kregen om zich in de Kaapkolonie te vestigen. Maar ook ex-slaven en mensen op uitnodiging van de VOC naar de Kaap gekomen zoals Hugenoten, konden vrijburger worden.

(5) Zie Nationaal Archief / Rijksarchief Zuid-Holland, archieftoegang 1.04.02, Inventaris van het archief van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC), 1602-1795 (1811), inventarisnummer 4068, Heren Zeventien en kamer Amsterdam, INGEKOMEN STUKKEN UIT INDIË, Overgekomen brieven en papieren, Overgekomen brieven en papieren uit Kaap de Goede Hoop aan de Heren XVII en de kamer Amsterdam, Overgekomen brieven en papieren uit Kaap de Goede Hoop en Mauritius aan de Heren XVII en de kamer Amsterdam. Gedeeltelijk met inhoudsopgaven, 1712 - 1713 [1713]. Eerste deel, en Nationaal Archief / Rijksarchief Zuid-Holland, archieftoegang 1.04.02, Inventaris van het archief van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC), 1602-1795 (1811), inventarisnummer 10834, Kamer Zeeland, INGEKOMEN STUKKEN VAN DE KANTOREN IN INDIE BIJ DE HEREN XVII EN DE KAMER ZEELAND, Stukken van de gouverneur en raden van Kaap de Goede Hoop, Kopieboek van uitgaande missiven van de gouverneur en raden van Kaap de Goede Hoop, 1712

- http://hesseldewalle.blogspot.com/2016/02/friesland-onbekende-grafzerken-uit.html

- De Ned. Hervormde Kerk en de negerslavernij in Koloniaal Amerika, proefschrift van dr. C. F. de Jong

- Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap. Deel 63(1942)

- Wikiwand.com

- H. A. van Reede tot Drakenstein, Journaal van zijn verblijf aan de Kaap. Meegedeeld door Dr. A. Hulshof..

- https://www.vocsite.nl/

- resources.huygens.knaw.nl

- Stadsarchief Amsterdam, Archief van de Classis Amsterdam van de Nederlandse Hervormde Kerk: Ingekomen stukken       betreffende kerkelijke zaken op Kaap de Goede Hoop,1655 -1792

- https://af.wikipedia.org/wiki/Johannes_Overney

- Dutch-Asiatic Shipping in the 17t h and 18t h centuries (The Hague 1979-1987

- https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken

- https://kapstadt-net.d

- Dagverhaal van luitenant Kaje Jesse Slotsboo bygehou tydens die ekspedisie na die groot-Namakwas 1712, P.L. Schotlz,     M.A., D. Litt. et Phil.(Belville, 2002)

- Dagboek van Adam Tas (1705-1706), p. 140.

- Het erfgoedbeleid van Stellenbosch. Het opstellen van ondersteunende richtlijnen om tot een duurzame planning van de stad     en haar erfgoed te komen. Die Braak en het Rijnse Complex als katalysator. (Antwerpen, 1992)

- The defence of Willem Adriaan van der Stel, H.C.V. Leibrandt (capetown, 1897) p. 72

- https://www.afrikanergeskiedenis.co.za/die-simon-van-der-stel-fees

- https://www.wikitree.com/wiki/Bergh-143

- Die Deutschen studenten und professoren an der Akademie zu Franeker, George Becker (Soest, 1943)

- Einblicke Band 2 Zum Leben, Wohnen und Wirtschaften in historischen Bürgerhäusen, p.110

- Hometown Religion Regimes of Coexistence in early modern Westpahlia, David M. Luebke

- Der Konfessionstaat 1555-1802, Andreas Holzem, Dialogverlag 1998, p. 333

- Epistuala et Tractatus, Jan Hendrick Hessels, deel 3, p. 2519, 2520

- https://hvnf.nl/index/varendpersoneel.htm

- https://www.angelfire.com/vt/sneuper/vlootlijsten.htm

- https://friesscheepvaartmuseum.nl/beeld/

- State formation, maritime conflict and prisoners of war.  The case of Dutch captives during the Second Anglo-Dutch War   (1665-1667)  Gijs Rommelse and Roger Downing 

- www.dominees.nl

- www.geldersarchief.nl

- Naam-lyst der predikanten, die in de gemeenten, gehoorende onder de IX classen van het Geldersche Synode

- Album collegii studiosorum ex gymnasio Leovardiensi (1626-1668): register

- http://www.mpaginae.nl/At/ASFiframe.htm

- https://oudstaveren.nl/Kerken/PREDIKANTEN%20Ned.%20Hervormden.pdf

- Betalingsordonnanties van Gedeputeerde Staten van Friesland op de ontvanger-generaal v. d. consumptiën 1646-1685

- Die wordingsgeskiedenis van die Hollandse kerke in Suid-Afrika. 1652-1804

- Troostenburg de Bruijn, Caspar Adam Laurens, Biographisch woordenboek van Oost-Indische predikanten, 1893

- https://www.stamouers.com/stamouers/a-c/86-burger-berndt

- Barnabas Shaw, Memorials of South Africa, p.25

- Rekken oer it boekjier 1606/1607 fan de ûntfanger-generaal fan de kleasteropkomsten yn Fryslân, Joannes Henrici Rhala, uitgegeven door P. Nieuwland en J.A. Mol, p. 113.

- Skearnegoutum troch de ieuwen hinne, lêzing, hâlden for "Dorpsbelang" to Skearnegoutum op 30 Nov. 1936, P.35

- O,Santeme, Ta de skiednis fen Toppenhuzen en Twellenga, 1939, p. 52

- Kerkelijk leven der Hervormden in Friesland tijdens de Republiek, p. 138, 140

- VELE WONINGS: DIE LEWE EN TUISTES VAN CATHARINA VAN PALIACATTE, Schalk, W. le Roux

- Nationaal Archief / Rijksarchief Zuid-Holland, archieftoegang 1.04.02, Inventaris van het archief van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC), 1602-1795 (1811), inventarisnummer 4061, Heren Zeventien en kamer Amsterdam, INGEKOMEN STUKKEN UIT INDIË, Overgekomen brieven en papieren, Overgekomen brieven en papieren uit Kaap de Goede Hoop aan de Heren XVII en de kamer Amsterdam, Overgekomen brieven en papieren uit Kaap de Goede Hoop en Mauritius aan de Heren XVII en de kamer Amsterdam. Gedeeltelijk met inhoudsopgaven, 1708 - 1709 [1709]. Tweede deel.

- Nationaal Archief / Rijksarchief Zuid-Holland, archieftoegang 1.04.02, Inventaris van het archief van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC), 1602-1795 (1811), inventarisnummer 4017, Heren Zeventien en kamer Amsterdam, INGEKOMEN STUKKEN UIT INDIË, Overgekomen brieven en papieren, Overgekomen brieven en papieren uit Kaap de Goede Hoop aan de Heren XVII en de kamer Amsterdam, Overgekomen brieven en papieren uit Kaap de Goede Hoop en Mauritius aan de Heren XVII en de kamer Amsterdam. Gedeeltelijk met inhoudsopgaven, 1681 - 1682 [1682]

- Nationaal Archief / Rijksarchief Zuid-Holland, archieftoegang 1.04.02, Inventaris van het archief van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC), 1602-1795 (1811), inventarisnummer 10451, Kamer Zeeland, INGEKOMEN STUKKEN VAN DE KANTOREN IN INDIE BIJ DE HEREN XVII EN DE KAMER ZEELAND, Stukken van de gouverneur en raden van Kaap de Goede Hoop, Missiven van de gouverneur en raden van Kaap de Goede Hoop aan de Heren XVII. Gedeeltelijk kopieën, 1705 mrt. 28 - mei 27

- Nationaal Archief / Rijksarchief Zuid-Holland, archieftoegang 1.04.02, Inventaris van het archief van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC), 1602-1795 (1811), inventarisnummer 4060, Heren Zeventien en kamer Amsterdam, INGEKOMEN STUKKEN UIT INDIË, Overgekomen brieven en papieren, Overgekomen brieven en papieren uit Kaap de Goede Hoop aan de Heren XVII en de kamer Amsterdam, Overgekomen brieven en papieren uit Kaap de Goede Hoop en Mauritius aan de Heren XVII en de kamer Amsterdam. Gedeeltelijk met inhoudsopgaven, 1708 - 1709 [1709]. Eerste deel

- Nationaal Archief / Rijksarchief Zuid-Holland, archieftoegang 1.04.02, Inventaris van het archief van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC), 1602-1795 (1811), inventarisnummer 4019, Heren Zeventien en kamer Amsterdam, INGEKOMEN STUKKEN UIT INDIË, Overgekomen brieven en papieren, Overgekomen brieven en papieren uit Kaap de Goede Hoop aan de Heren XVII en de kamer Amsterdam, Overgekomen brieven en papieren uit Kaap de Goede Hoop en Mauritius aan de Heren XVII en de kamer Amsterdam. Gedeeltelijk met inhoudsopgaven, 1683 - 1684 [1684]

- Nationaal Archief / Rijksarchief Zuid-Holland, archieftoegang 1.04.02, Inventaris van het archief van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC), 1602-1795 (1811), inventarisnummer 10714, Kamer Zeeland, INGEKOMEN STUKKEN VAN DE KANTOREN IN INDIE BIJ DE HEREN XVII EN DE KAMER ZEELAND, Stukken van de gouverneur en raden van Kaap de Goede Hoop, Kopie-dagregisters van Kaap de Goede Hoop, 1687

- http://mydivealbum.com/divers-blog-desc_id_34